ਰੁਲ ਗਏ ਤੇਰੇ ਲਾਲੋ
                       ਰਿਕਸ਼ੇ ਵਾਲਾ ਗਰੈਜੂਏਟ,ਰੇਹੜੀ ਵਾਲਾ ਬੀ.ਟੈੱਕ !
                                                           ਚਰਨਜੀਤ ਭੁੱਲਰ
ਬਠਿੰਡਾ : ਬਾਬੇ ਨਾਨਕ ਦੇ ਕਿਰਤੀ ਅੱਜ ਵੀ ਰੁਲ ਰਹੇ ਹਨ ਜਿਨ•ਾਂ ਕੋਲ ਗੁਆਉਣ ਲਈ ਸਿਰਫ਼ ਗੁਰਬਤ ਬਚੀ ਹੈ। ਕੋਈ ਵੀ ਗਲ ਲਾਉਣ ਵਾਲਾ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਗਰੈਜੂਏਟ ਮੇਜਰ ਸਿੰਘ ਪੂਰੇ 20 ਵਰੇ• ਰਿਕਸ਼ਾ ਚਲਾਉਂਦਾ ਰਿਹਾ। ਦਿਲ ਦੀ ਸਮੱਸਿਆ ਤੇ ਉਪਰੋਂ ਰੀੜ• ਦੀ ਹੱਡੀ ਦੇ ਨੁਕਸ ਨੇ ਉਸ ਦਾ ਰਿਕਸ਼ਾ ਰੋਕ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਮੁਕਤਸਰ ਦੇ ਪਿੰਡ ਭਾਗਸਰ ਦੇ ਮੇਜਰ ਸਿੰਘ ਦੇ ਭਾਗ ਹੁਣ ਬਿਮਾਰੀ ਨੇ ਖਾ ਲਏ ਹਨ। ਦੱਸਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਸ ਨੇ ਸਰਕਾਰੀ ਕਾਲਜ 'ਚ ਪੜਾਈ ਦੌਰਾਨ ਹੀ ਰਿਕਸ਼ਾ ਚਲਾਉਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਨਾ ਕਿਧਰੇ ਡਿਗਰੀ ਦਾ ਮੁੱਲ ਪਿਆ ਤੇ ਨਾ ਕਿਰਤ ਦਾ। ਸਰਕਾਰੀ ਮੋਦੀਖ਼ਾਨੇ ਚੋਂ ਉਨ•ਾਂ ਦੇ ਹਿੱਸੇ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਆਇਆ। ਹੁਣ ਉਸ ਦੇ ਦਸਵੀਂ ਕਲਾਸ 'ਚ ਪੜ•ਦੇ ਲੜਕੇ ਗੁਰਪ੍ਰੀਤ ਨੇ ਕਿਰਤ ਦਾ ਲੜ ਫੜਿਆ ਹੈ। 70 ਫੀਸਦੀ ਤੋਂ ਵੱਧ ਅੰਕ ਲੈਣ ਵਾਲਾ ਗੁਰਪ੍ਰੀਤ ਦਿਨੇ ਸਕੂਲ 'ਚ ਪੜਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਰਾਤ ਨੂੰ ਪਿੰਡ ਦੇ ਖਰੀਦ ਕੇਂਦਰ ਵਿਚ ਦਿਹਾੜੀ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਬਦਲੇ ਵਿਚ ਰੋਜ਼ਾਨਾ 400 ਰੁਪਏ ਮਿਲਦੇ ਹਨ ਜਿਨ•ਾਂ ਨਾਲ ਘਰ ਚੱਲਦਾ ਹੈ। ਗੁਰਪ੍ਰੀਤ ਦਿਹਾੜੀ ਕਰ ਕਰ ਕੇ ਆਪਣੀ ਭੈਣ ਅਤੇ ਭਰਾ ਨੂੰ ਵੀ ਪੜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਬਾਪ ਨੇ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਉਸ ਨੂੰ ਡਾਕਟਰਾਂ ਨੇ ਰਿਕਸ਼ਾ ਚਲਾਉਣ ਤੋਂ ਰੋਕ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਪਿਉ ਪੁੱਤ ਪੁੱਛਦੇ ਹਨ ਕਿ ਬਾਬਾ, ਅਸੀਂ ਤਾਂ ਦਿਨ ਰਾਤ ਕਿਰਤ ਵੀ ਕੀਤੀ, ਸਾਡੀ ਤਕਦੀਰ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਬਦਲੀ।
                      ਦਸਵੀਂ ਵਿਚ ਪੜਦਾ ਗੁਰਪ੍ਰੀਤ ਹੁਣ ਆਪਣੇ ਮਾਪਿਆਂ ਅਤੇ ਭੈਣ ਭਰਾ ਦਾ ਬੋਝ ਚੁੱਕ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਕਿਸੇ ਮਲਕ ਭਾਗੋ ਦੀ ਨਜ਼ਰ ਅੱਜ ਤੱਕ ਉਸ ਤੇ ਨਹੀਂ ਪਈ ਹੈ। ਮੋਗਾ ਦੇ ਪਿੰਡ ਕਾਲੇਕੇ ਦੇ ਨੌਜਵਾਨ ਰਾਜਦੀਪ ਦੀ ਜਦੋਂ ਸੁਰਤ ਸੰਭਲੀ ਸੀ ਤਾਂ ਉਦੋਂ ਹੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਨੇ ਕਿਰਤ ਦੇ ਲੜ ਲਾ ਦਿੱਤਾ। ਦਿਹਾੜੀਆਂ ਕਰ ਕਰ ਕੇ ਉਸ ਨੇ ਬੀ.ਕਾਮ ਕਰ ਲਈ ਹੈ। ਹੁਣ ਰਾਜਦੀਪ ਆਪਣੀ ਪੜਾਈ ਲਈ ਬਾਘਾਪੁਰਾਣਾ ਦੀ ਮੰਡੀ ਵਿਚ ਪੱਲੇਦਾਰੀ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੇ ਸਫ਼ਰ ਤੇ ਚੱਲਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਉਸ ਨੂੰ ਬੋਰੀਆਂ ਚੁੱਕਣੀਆਂ ਪੈ ਗਈਆਂ ਹਨ। ਬਠਿੰਡਾ ਦੇ ਪਿੰਡ ਲਾਲੇਆਣਾ ਦਾ ਜਸਵੰਤ ਸਿੰਘ 71 ਫੀਸਦੀ ਅੰਕਾਂ ਨਾਲ ਲਾਈਨਮੈਨ ਦਾ ਕੋਰਸ ਕਰਨ ਮਗਰੋਂ ਦਿਹਾੜੀ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਬਠਿੰਡਾ ਜ਼ਿਲ•ੇ ਦਾ ਇੱਕ ਨੌਜਵਾਨ ਜੋ ਬੀ.ਐਡ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਪੋਸਟ ਗਰੈਜੂਏਟ ਵੀ ਹੈ। ਸੁਪਨਾ ਅਧਿਆਪਕ ਬਣਨ ਦਾ ਲਿਆ ਪ੍ਰੰਤੂ ਹੁਣ ਉਸ ਦੀ ਪੈਂਚਰਾਂ ਦੀ ਦੁਕਾਨ ਹੈ। ਡਿਗਰੀਆਂ ਦਾ ਕੋਈ ਮੁੱਲ ਨਾ ਪੈਣ ਕਰਕੇ ਉਸ ਨੇ ਸ਼ਰਮ ਵਿਚ ਜੱਗ ਜ਼ਾਹਰ ਤੋਂ ਵੀ ਪਾਸਾ ਵੱਟ ਲਿਆ। ਫਰੀਦਕੋਟ ਦੇ ਪਿੰਡ ਵਾੜਾ ਦਰਾਕਾ ਦਾ 77 ਫੀਸਦੀ ਅੰਕਾਂ ਨਾਲ ਬੀ.ਟੈੱਕ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਲੜਕਾ ਗੁਰਪ੍ਰੀਤ ਸਿੰਘ ਬਾਜਾਖਾਨਾ ਕੋਟਕਪੂਰਾ ਸੜਕ 'ਤੇ ਜੂਸ ਦੀ ਰੇਹੜਾ ਲਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਪਹਿਲਾਂ ਉਸ ਦੇ ਬਾਪ ਈਸ਼ਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਵੀ ਬੇਰੁਜ਼ਗਾਰੀ ਦੀ ਸੱਟ ਝੱਲੀ ਹੈ।
                     ਲੰਬੀ ਦੇ ਪਿੰਡ ਫਤੂਹੀਵਾਲਾ ਦੀ 60 ਵਰਿ•ਆਂ ਦੀ ਜਗੀਰ ਕੌਰ ਕੋਲ ਸਿਰਫ਼ ਗੁਰਬਤ ਦੀ ਜੰਗੀਰ ਬਚੀ ਹੈ। ਪਹਿਲਾਂ ਨੂੰਹ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ ਤੇ ਫਿਰ ਲੜਕੇ ਦੀ। ਹੁਣ ਪਿਛੇ ਤਿੰਨ ਪੋਤੀਆਂ ਤੇ ਪੋਤਾ ਬਚਿਆ ਹੈ। ਨਿੱਕੀ ਉਮਰੇ ਹੀ ਇਨ•ਾਂ ਬੱਚਿਆਂ ਨੇ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਨਾਲ ਸੌਦਾ ਕਰ ਲਿਆ ਹੈ। ਪੜਾਈ ਛੱਡ ਕੇ 13 ਵਰਿ•ਆਂ ਦਾ ਗੁਰਤੇਜ ਪਿੰਡ ਵਿਚ ਕਿਸੇ ਵੱਡੇ ਘਰ ਨਾਲ ਸੀਰੀ ਰਲ ਗਿਆ ਹੈ। ਇੱਕ ਭੈਣ ਨੇ ਲੋਕਾਂ ਘਰਾਂ ਵਿਚ ਕੰਮ ਕਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ ਤਾਂ ਜੋ ਦੋ ਛੋਟੀਆਂ ਭੈਣਾਂ ਨੂੰ ਪੜਾਇਆ ਜਾ ਸਕੇ। ਇਨ•ਾਂ ਬੱਚਿਆਂ ਦੇ ਹਿੱਸੇ ਆਸ਼ਰਿਤ ਪੈਨਸ਼ਨ ਵੀ ਨਹੀਂ ਆਈ ਹੈ । ਗਿੱਦੜਬਹਾ ਦਾ ਅੰਗਹੀਣ ਹਰਦਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਬਾਬੇ ਦੇ ਕਿਰਤ ਦੇ ਸੁਨੇਹੇ ਤੇ ਪਹਿਰਾ ਦੇ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਸਮੇਂ ਦੇ ਹਾਕਮਾਂ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਪੈਨਸ਼ਨ ਜੋਗਾ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸਮਝਿਆ ਹੈ। ਸੌ ਫੀਸਦੀ ਅੰਗਹੀਣ ਹਰਦਵਿੰਦਰ ਹੁਣ ਅਦਾਲਤ ਦੀ ਕੰਟੀਨ ਵਿਚ ਭਾਂਡੇ ਧੋ ਕੇ ਆਪਣੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦਾ ਬੋਝ ਆਪ ਚੁੱਕ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਸੱਤਵੀਂ ਕਲਾਸ ਚੋਂ ਇਸ ਕਰਕੇ ਹਟਣਾ ਪੈ ਗਿਆ ਕਿ ਘਰ ਵਿਚ ਖਾਣ ਜੋਗਾ ਆਟਾ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਬਾਪ ਦਿਹਾੜੀ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਮਾਂ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਘਰਾਂ ਵਿਚ ਝਾੜੂ ਪੋਚੇ ਲਾਉਂਦੀ ਹੈ। ਉਹ ਆਖਦਾ ਹੈ ਕਿ 'ਕਿਰਤ ਅਸੀਂ ਕਰਦੇ ਹਾਂ, ਛਕਦਾ ਕੋਈ ਹੋਰ ਹੈ'।
                   ਪਿੰਡ ਤੁੰਗਵਾਲੀ ਦੀ ਜਸਵੰਤ ਕੌਰ ਤਾਂ ਆਪਣੇ ਮਾਪਿਆਂ ਅਤੇ ਭੈਣ ਭਰਾਵਾਂ ਲਈ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਜੀਅ ਰਹੀ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਘਰ ਦਾ ਬੋਝ ਭੈਣਾਂ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਦਿੱਖਿਆ ਤਾਂ ਉਸ ਨੇ ਖੁਦ ਲੜਕਿਆਂ ਵਾਲਾ ਪਹਿਰਾਵਾ ਪਾ ਲਿਆ। ਬਾਪ ਕੌਰ ਸਿੰਘ ਖੁਦ ਬੱਕਰੀਆਂ ਚਾਰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਸ ਦੀ ਇਹ ਧੀਅ ਉਸ ਦਾ ਕਮਾਊ ਪੁੱਤ ਬਣ ਗਈ ਹੈ। ਮਾਪਿਆਂ ਦਾ ਬੋਝ ਵੰਡਾਉਣ ਲਈ ਦਸਵੀਂ ਮਗਰੋਂ ਪੜਾਈ ਛੱਡ ਦਿੱਤੀ । ਉਹ ਚਾਰ ਵਰਿ•ਆਂ ਤੋਂ ਮਗਨਰੇਗਾ ਵਿਚ ਦਿਹਾੜੀ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਕਿਸੇ ਕੋਈ ਕੰਮ ਹੋਵੇ ,ਜਸਵੰਤ ਨੂੰ ਹਾਕ ਪੈਂਦੀ ਹੈ। ਉਸ ਨੇ ਖੁਦ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਵਿਚ ਵਿਆਹ ਨਾ ਕਰਾਉਣ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ ਹੈ।