ਹਾਸ਼ੀਏ ’ਤੇ ਜ਼ਿੰਦਗੀ 
       ਜਿਥੇ ਹਾਰ ਮੰਨ ਲਈ ਚਾਵਾਂ ਨੇ...
                       ਚਰਨਜੀਤ ਭੁੱਲਰ
ਦੋਨਾ ਨਾਨਕਾ (ਫ਼ਾਜ਼ਿਲਕਾ) : ਦੋਦਾ ਨਾਨਕਾ ਦੀ ਪ੍ਰੀਤੋ ਬਾਈ ਨੂੰ ਕੱਚਾ ਢਾਰਾ ਵੀ ਪੂਰਾ ਨਹੀਂ ਜੁੜਿਆ। ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਕੱਚਾ ਕਮਰਾ ਉਸ ਦਾ ਰੈਣ ਬਸੇਰਾ ਹੈ ਜਿਸ ਦੀ ਅੱਧੀ ਛੱਤ ਉੱਡੀ ਹੋਈ ਹੈ। ਨਾ ਬਿਜਲੀ, ਨਾ ਪਾਣੀ ਤੇ ਨਾ ਕੋਈ ਪਖਾਨਾ ਹੈ। ਇੱਕ ਗੁਆਂਢਣ ਉਸ ਨੂੰ ਮਾਚਸ ਦੇ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਤੇ ਦੂਸਰੀ ਤੇਲ, ਬੱਸ ਫਿਰ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਹ ਅੌਰਤ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦਾ ਦੀਵਾ ਬਾਲਦੀ ਹੈ। ਪਤੀ ਨੇ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ ਤੇ ਜਵਾਨ ਪੁੱਤ ਜਹਾਨੋਂ ਚਲਾ ਗਿਆ। ਦਿਨ ਭਰ ਖੇਤਾਂ ’ਚ ਦਿਹਾੜੀ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਉਸ ਨੇ ਦੁੱਖਾਂ ਨੂੰ ਗੰਢ ਦੇ ਲਈ ਹੈ। ਆਖ਼ਰ ਉਹ ਕਿਸ ਕੋਲ ਦਾਦ ਫ਼ਰਿਆਦ ਕਰੇ। ਉਸ ਦੇ ਕੱਚੇ ਕਮਰੇ ’ਚ ਸਜੀ ਇੱਕ ਡੇਰਾ ਗੁਰੂ ਦੀ ਤਸਵੀਰ ਵਿਹੜੇ ਸੁੱਖ ਨਾ ਹੋਣ ਦਾ ਪ੍ਰਮਾਣ ਹੈ।ਸਰਹੱਦ ਤੇ ਪੈਂਦੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਪਿੰਡਾਂ ਦੀ ਗ਼ਰੀਬੀ ਕਿਸੇ ਤੋਂ ਲੁਕੀ ਨਹੀਂ। ਹਰ ਪਿੰਡ ਵਿਚ ਕੱਚੇ ਘਰ ਹਨ ਤੇ ਟਾਵੇਂ ਘਰ ਹੀ ਚੁਬਾਰਿਆਂ ਵਾਲੇ ਹਨ। ਰਾਏ ਸਿੱਖ ਬਰਾਦਰੀ ਦੇ ਇਹ ਲੋਕ ਰੁੱਖੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਜੀਅ ਰਹੇ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਰਕਾਰਾਂ ਦੀ ਡਰਾਉਣੀ ਚੁੱਪ ਰੜਕਦੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਫ਼ਰਿਸ਼ਤੇ ਦੀ ਤਾਂਘ ਹੈ ਜੋ ਤੰਦ ਜੋੜ ਦੇਵੇ। ਦਰਿਆਈ ਪਾਣੀ ਜਦੋਂ ਮਾਰ ਕਰਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਉਹ ਨਾ ਘਰ ਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ਤੇ ਨਾ ਘਾਟ ਦੇ। ਦੋਦਾ ਨਾਨਕਾ ਦੀ ਵਿਧਵਾ ਪਾਸੋ ਬਾਈ ਦੇ ਕੱਚੇ ਕਮਰੇ ਦੀ ਛੱਤ ’ਚ ਮਘੋਰੇ ਹਨ। ਮਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਤੇ ਦਲੀਪ ਸਿੰਘ ਆਪਣੇ ਬਿਨਾਂ ਛੱਤ ਵਾਲੇ ਦੋ ਕਮਰੇ ਦਿਖਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਅਕਸਰ ਹੜ੍ਹ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਿਰਾਂ ਦੀ ਛੱਤ ਵੀ ਖੋਹ ਲੈਂਦੇ ਹਨ।
                 ਝੰਗੜ ਭੈਣੀ ਦਾ ਮਨਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਕਮਰੇ ਕਿਸੇ ਵੀ ਡਿੱਗ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਮਨਜੀਤ ਦੀ ਤਿੰਨ ਕਨਾਲ ਜ਼ਮੀਨ ਇਕਲੌਤੇ ਪੁੱਤ ਦੇ ਇਲਾਜ ’ਚ ਗਿਰਵੀ ਹੋ ਗਈ। ਹੁਣ ਉਹ ਦਿਹਾੜੀ ਕਰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਜੋ 25 ਹਜ਼ਾਰ ਦਾ ਕਰਜ਼ਾ ਉਤਾਰਿਆ ਜਾ ਸਕੇ। ਤੇਜਾ ਰੁਹੇਲਾ ਦੇ ਮੁਖ਼ਤਿਆਰ ਸਿੰਘ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕਰਮ ਸੀ ਕਿ ਲੀਡਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਪਿੰਡਾਂ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਚੋਣਾਂ ਵੇਲੇ ਮਿੱਠੀ ਗੋਲੀ ਦੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਸਰਕਾਰ ਦੀ ਕੋਈ ਸਕੀਮ ਇਨ੍ਹਾਂ ਲਈ ਸਿਰ ਦੀ ਛੱਤ ਨਹੀਂ ਦੇ ਸਕੀ। ਪਿੰਡ ਦੀ ਸਾਬਕਾ ਮਹਿਲਾ ਸਰਪੰਚ ਸ਼ੀਲਾ ਬਾਈ ਖ਼ੁਦ ਗਲੀ ਦੀ ਨਾਲੀ ਸਾਫ਼ ਕਰ ਰਹੀ ਸੀ। ਇੱਕੋ ਕੱਚਾ ਕਮਰਾ ਡਿੱਗ ਪਿਆ ਹੈ ਤੇ ਉਹ ਆਖਦੀ ਹੈ ਕਿ ਹੁਣ ਕਿਸ ਬੂਹੇ ’ਤੇ ਜਾਈਏ। ਰੇਤੇ ਵਾਲੀ ਭੈਣੀ ’ਚ ਅੌਰਤਾਂ ਨੇ ਆਖਿਆ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਦਿਨ ਰਾਤ ਗ਼ਰੀਬੀ ਨਾਲ ਨੰਗੇ ਧੜ ਲੜਨਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ। ਕਿਸੇ ਘਰ ’ਚ ਕੋਈ ਬਰਕਤ ਨਹੀਂ ਦਿਸਦੀ। ਮੜਕ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਜ਼ਿਹਨ ਵਿਚ ਹੀ ਨਹੀਂ। ਰਾਮ ਸਿੰਘ ਭੈਣੀ ਦਾ ਜੋਗਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਕਦੇ ਬਿਮਾਰ ਲੜਕੀ ਵੱਲ ਵੇਖਦਾ ਹੈ ਤੇ ਕਦੇ ਕੱਚੇ ਘਰ ਦੇ ਸ਼ਤੀਰ ਵੇਖਦਾ ਹੈ।  ਪਿੰਡ ਮੁਹਾਰ ਜਮਸ਼ੇਰ ਦਾ ਗੁਰਦੀਪ ਸਿੰਘ ਆਖਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਤਾਂ ਸਤਲੁਜ ਨਾਲ ਬੱਝੀ ਹੋਈ ਹੈ।
                 ਕਦੋਂ ਪਾਣੀ ਦੀ ਮਾਰ ਪੈ ਜਾਵੇ, ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਲੱਗਦਾ। ਪਲਾਂ ’ਚ ਆਲ੍ਹਣੇ ਖਿੱਲਰ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਜਦੋਂ ਸਰਕਾਰੀ ਦਰਬਾਰ ਚੋਂ ਕਿਧਰੋਂ ਕੋਈ ਮਦਦ ਦਾ ਹੱਥ ਨਹੀਂ ਉੱਠਦਾ ਤਾਂ ਇਹ ਲੋਕ ਰੱਬ ਤੇ ਡੋਰੀਆਂ ਛੱਡ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਜੋ ਬੁਰੇ ਦਿਨਾਂ ਵਿਚ ਬਹੁੜਦਾ ਹੈ, ਉਸ ਦਾ ਹੱਥ ਹੀ ਇਹ ਲੋਕ ਫੜ ਲੈਂਦੇ ਹਨ। ਤਾਹੀਓ ਸਰਹੱਦੀ ਪਿੰਡਾਂ ’ਚ ਸਿੱਖੀ ਦੀ ਥਾਂ ਡੇਰਿਆਂ ਦਾ ਪਸਾਰ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਸਰਹੱਦੀ ਪਿੰਡਾਂ ਦੇ ਲੋਕ ਡੇਰਿਆਂ ਦੇ ਲੜ ਲੱਗਣ ਹਨ। ਕੱੁਝ ਅਰਸੇ ਤੋਂ ਈਸਾਈ ਮਤ ਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਪਿੰਡਾਂ ਵਿਚ ਪੈਰ ਜਮਾਏ ਹਨ। ਡੇਰਾ ਬਿਆਸ ਅਤੇ ਡੇਰਾ ਸਿਰਸਾ ਦੇ ਪੈਰੋਕਾਰ ਹੁਣ ਘਰ ਘਰ ਹਨ। ਗ਼ਰੀਬ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਇੱਕੋ ਤਰਕ ਸੀ ਕਿ ਜਦੋਂ ਦਰਿਆਈ ਪਾਣੀ ਸ਼ੂਕਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਡੇਰਿਆਂ ਦੇ ਵਲੰਟੀਅਰ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਪੁੱਜਦੇ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਪਿੰਡਾਂ ਕੋਲ ਡੇਰਾ ਬਿਆਸ ਬਣਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਪਿੰਡਾਂ ਦੀਆਂ ਦੁਕਾਨਾਂ ’ਤੇ ਡੇਰਾ ਗੁਰੂਆਂ ਦੀਆਂ ਤਸਵੀਰਾਂ ਆਮ ਨਜ਼ਰ ਪੈਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਈਸਾਈ ਮਤ ਦੇ ਚਰਚ ਖੱੁਲ੍ਹਣੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਹੁੰਗਾਰੇ ਵੱਲ ਇਸ਼ਾਰਾ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਦੋਨਾ ਨਾਨਕਾ ਵਿਚ ਤਾਂ ਕਈ ਘਰਾਂ ਨੇ ਈਸਾਈ ਮਤ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰ ਲਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਪਿੰਡ ਦੇ ਸਕੂਲ ਦੇ ਰਜਿਸਟਰ ਹੁਣ ਦਾਖਲ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਬੱਚਿਆਂ ਦੇ ਨਾਮ ਹੁਣ ‘ਐਲਿਸ, ਸੂਜ਼ਲ,ਸੈਮਲ,ਮਰਕਸ’ ਆਦਿ ਦਰਜ ਹਨ।
                 ਟਰਾਲੀਆਂ ਉੱਪਰ ਮਸੀਹ ਦੀ ਸ਼ਰਧਾ ਵਾਲੇ ਤੁਕ ਆਮ ਨਜ਼ਰ ਪੈਣ ਲੱਗੇ ਹਨ। ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਐਤਵਾਰ ਨੂੰ ਈਸਾਈ ਮਤ ਦੇ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ’ਚ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਵਧਣ ਲੱਗੀ ਹੈ। ਪਿੰਡ ਝੰਗੜ ਭੈਣੀ ਵਿਚ ਛੋਟਾ ਜੇਹਾ ਚਰਚ ਵੀ ਬਣ ਗਿਆ ਹੈ। ਪਿੰਡ ਦਾ ਗੁਰਮੇਲ ਸਿੰਘ ਦੱਸਦਾ ਹੈ ਕਿ ਪਿੰਡ ਦੇ ਦਰਜਨ ਕੁ ਘਰ ਚਰਚ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਜਦੋਂ ਕਿ ਲਾਗਲੇ ਪਿੰਡਾਂ ਤੋਂ 60 ਦੇ ਕਰੀਬ ਘਰ ਚਰਚ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਹੋਏ ਹਨ। ਪਿੰਡ ਤੇਜਾ ਰੁਹੇਲਾ ਵਿਚ ਕਰੀਬ 20 ਕੁ ਘਰ ਈਸਾਈ ਮਤ ਨੂੰ ਮੰਨਣ ਲੱਗੇ ਹਨ। ਹਰ ਸਰਹੱਦੀ ਪਿੰਡ ’ਚ ਈਸਾਈ ਮਤ ਨੂੰ ਮੰਨਣ ਵਾਲੇ ਘਰ ਹਨ। ਢਾਣੀ ਸੱਦਾ ਸਿੰਘ ਵਾਲਾ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਉਹ ਫਿਰ ਕਿਸ ਦਾ ਆਸਰਾ ਤੱਕਣ। ਦੇਖਿਆ ਕਿ ਮਾਨਸਿਕ ਠੁੰਮ੍ਹਣੇ ਲਈ ਇਹ ਲੋਕ ਕਿਤੇ ਡੇਰੇ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਹੋਏ ਹਨ ਅਤੇ ਕਿਤੇ ਚਰਚ ਨਾਲ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਪਿੰਡਾਂ ਦੇ ਸਕੂਲਾਂ ਵਿਚ ਹੁਣ ਨਵੇਂ ਬੱਚਿਆਂ ਦੇ ਨਾਮ ਈਸਾਈ ਮਤ ਵਾਲੇ ਦਰਜ ਹੋ ਰਹੇ ਹਨ। ਭਾਵੇਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਪਿੰਡਾਂ ਵਿਚ ਰਾਏ ਸਿੱਖ ਬਰਾਦਰੀ ਹੈ ਪ੍ਰੰਤੂ ਕਿਧਰੇ ਵੀ ਸਿੱਖੀ ਨਜ਼ਰ ਨਹੀਂ ਪੈ ਰਹੀ ਹੈ।
                ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਕਮੇਟੀ ਦੇ ਏਜੰਡੇ ਤੇ ਇਹ ਪਿੰਡ ਜਾਂ ਇਹ ਗ਼ਰੀਬ ਲੋਕ ਨਹੀਂ ਹਨ। ਨਾ ਧਰਮ ਦਾ ਪਸਾਰ ਹੈ ਅਤੇ ਨਾ ਮਰਯਾਦਾ ਦਾ। ਹਰ ਪਿੰਡ ਦੇ ਗੁਰੂ ਘਰ ਵਿਚ ਆਪਣੀ ਹੀ ਮਰਯਾਦਾ ਹੈ। ਮੁਹਾਰ ਜਮਸ਼ੇਰ ਦਾ ਗੁਰੂ ਘਰ ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਕਮਰੇ ਵਿਚ ਹੈ। ਪਹਿਲਾਂ ਤਾਂ ਇਹ ਕਮਰਾ ਵੀ ਕੱਚਾ ਸੀ। ਬਹੁਤੇ ਪਿੰਡਾਂ ਵਿਚ ਗੁਰੂ ਘਰ ਦੋ ਦੋ ਕਮਰਿਆਂ ਦੇ ਹਨ। ਹਰ ਪਿੰਡ ਵਿਚ ਦੋ ਦੋ ਚਾਰ ਚਾਰ ਘਰ ਹੀ ਸਿੱਖੀ ਨੂੰ ਪਰਨਾਏ ਹੋਏ ਹਨ। ਬਜ਼ੁਰਗ ਦੱਸਦੇ ਹਨ ਕਿ ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਕਮੇਟੀ ਤਰਫ਼ੋਂ ਸਰਹੱਦੀ ਪਿੰਡਾਂ ਵਿਚ ਕਦੇ ਧਰਮ ਪ੍ਰਚਾਰ ਦੀ ਲਹਿਰ ਨਹੀਂ ਚਲਾਈ ਗਈ। ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਕਮੇਟੀ ਦੀ ਕੋਈ ਮਦਦ ਇਨ੍ਹਾਂ ਪਿੰਡਾਂ ਦੀ ਜੂਹ ਤੱਕ ਨਹੀਂ ਪੁੱਜੀ।
                       ਲੋਕ ਰੁਚੀ ਨਹੀਂ ਦਿਖਾਉਂਦੇ : ਡੱਬਵਾਲਾ
ਫ਼ਾਜ਼ਿਲਕਾ ਤੋਂ ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਕਮੇਟੀ ਮੈਂਬਰ ਸੂਬਾ ਸਿੰਘ ਡੱਬਵਾਲਾ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕਰਮ ਸੀ ਕਿ ਸਰਹੱਦੀ ਪਿੰਡਾਂ ਵਿਚ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਕੋਈ ਰੁਚੀ ਨਾ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਧਰਮ ਪ੍ਰਚਾਰ ਦਾ ਕੰਮ ਘੱਟ ਹੈ ਅਤੇ ਲੋਕ ਧਾਰਮਿਕ ਸਮਾਗਮ ਰਖਾਉਣ ਵਿਚ ਰੁਚੀ ਨਹੀਂ ਦਿਖਾਉਂਦੇ। ਡੇਰਿਆਂ ਦਾ ਇਸ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਕਾਫ਼ੀ ਪਸਾਰ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਗ਼ਰੀਬ ਲੋਕ ਹਨ ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਡੇਰਾਵਾਦ ਪ੍ਰਫੁੱਲਿਤ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਆਖਿਆ ਕਿ ਈਸਾਈ ਮਤ ਦੇ ਨੇੜੇ ਵੀ ਲੋਕ ਜਾ ਰਹੇ ਹੋਣਗੇ।