ਕਰਜ਼ੇ ਦਾ ਜਾਲ
                                      ਮੋਇਆਂ ਨੂੰ ਚੈਨ ਨਾ ਆਵੇ..!
                                                           ਚਰਨਜੀਤ ਭੁੱਲਰ  

ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ : ਕਿਸਾਨ ਬੋਹੜ ਸਿੰਘ ਇਸ ਜਹਾਨੋਂ ਚਲਾ ਗਿਆ ਪਰ ਫਿਰ ਵੀ ਕਰਜ਼ੇ ਨੇ ਪਿੱਛਾ ਨਹੀਂ ਛੱਡਿਆ। ਫ਼ਿਰੋਜ਼ਪੁਰ ਦੇ ਪਿੰਡ ਬੱਸੀ ਰਾਮ ਲਾਲ ਦਾ ਇਹ ਕਿਸਾਨ ਪੰਜ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਫ਼ੌਤ ਹੋ ਚੁੱਕਾ ਸੀ। ਉਸ ਦੇ ਦੋ ਲੜਕੇ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਵਿਰਾਸਤ ’ਚ ਕਰਜ਼ਾ ਹੀ ਮਿਲਿਆ ਹੈ। ਬੋਹੜ ਸਿੰਘ ਨੇ ਸਾਲ 2004 ਵਿਚ ਖੇਤੀ ਵਿਕਾਸ ਬੈਂਕ ਤੋਂ ਕਰੀਬ 17 ਲੱਖ ਦਾ ਕਰਜ਼ਾ ਲਿਆ ਜੋ ਹੁਣ ਵੱਧ ਕੇ 50 ਲੱਖ ਨੂੰ ਪਾਰ ਕਰ ਗਿਆ ਹੈ। ਬੋਹੜ ਸਿੰਘ ਦੀ ਪਤਨੀ ਬਲਜਿੰਦਰ ਕੌਰ ਆਖਦੀ ਹੈ ਕਿ ਉਸ ਦੇ ਪਤੀ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਤਾਂ ਬੈਂਕ ਅਫ਼ਸਰਾਂ ਦੇ ਦਬਕੇ ਸੁਣਦੇ ਹੀ ਲੰਘ ਗਈ। ਹਾਲੇ ਵੀ ਕਰਜ਼ਾ ਸਿਰ ਖੜ੍ਹਾ ਹੈ।ਬੋਹੜ ਸਿੰਘ ਦਾ ਲੜਕਾ ਮਨਜਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਦੱਸਦਾ ਹੈ ਕਿ ਪੈਲੀ ਸਤਲੁਜ ਦਰਿਆ ਨੇੜੇ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਪਰਿਵਾਰ ਦੀਆਂ ਆਸਾਂ ਉਮੀਦਾਂ ਤਾਂ ਹਰ ਵਰ੍ਹੇ ਪਾਣੀ ’ਚ ਹੀ ਵਹਿ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਟਾਵੇਂ ਸਾਲ ਹੋਣਗੇ ਜਦੋਂ ਉਹ ਫ਼ਸਲ ਕੱਟ ਸਕੇ ਹਨ। ਉਹ ਦੱਸਦਾ ਹੈ ਕਿ ਫ਼ਸਲਾਂ ਪਾਣੀ ’ਚ ਰੁੜ੍ਹਨ ਕਰਕੇ ਸਮੇਂ ਸਿਰ ਕਰਜ਼ੇ ਦੀ ਕਿਸ਼ਤ ਤਾਰੀ ਨਹੀਂ ਜਾ ਸਕੀ। 

           ਉਸ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਸੀ ਕਿ ਪੰਜਾਬ ਸਰਕਾਰ ਕੋਈ ਰਿਆਇਤ ਦੇਵੇ ਤਾਂ ਹੀ ਕਰਜ਼ੇ ਦੀ ਪੰਡ ਹੌਲੀ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਸੰਗਰੂਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਪਿੰਡ ਕਪਿਆਲ ਦੇ ਦੋ ਸਕੇ ਭਰਾ ਵੀ ਇਸ ਦੁਨੀਆ ’ਚੋਂ ਰੁਖ਼ਸਤ ਹੋ ਚੁੱਕੇ ਹਨ। ਦੋਵੇਂ ਭਰਾਵਾਂ ਨੇ ਸਾਲ 2008-09 ਵਿਚ 20 ਲੱਖ ਦਾ ਕਰਜ਼ਾ ਲਿਆ ਸੀ ਜੋ ਹੁਣ ਵੱਧ ਕੇ 47.32 ਲੱਖ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ। ਕੋਈ ਸਮਾਂ ਸੀ ਜਦੋਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਭਰਾਵਾਂ ਦੇ ਬਾਪ ਦਾ ਇਲਾਕੇ ’ਚ ਨਾਮ ਚੱਲਦਾ ਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਖੇਤੀ ਸੰਕਟ ਨੇ ਪਰਿਵਾਰ ਨੂੰ ਵਿੱਤੀ ਤੌਰ ’ਤੇ ਝੰਬ ਦਿੱਤਾ। ਗੜ੍ਹਸ਼ੰਕਰ ’ਚ ਪੈਂਦੇ ਪਿੰਡ ਮਨਸੋਵਾਲ ਦਾ ਇੱਕ ਕਿਸਾਨ ਆਪਣੇ ਜਿਊਂਦੇ ਜੀਅ ਸਿਰ ਚੜ੍ਹਿਆ 60 ਲੱਖ ਦਾ ਕਰਜ਼ਾ ਨਹੀਂ ਉਤਾਰ ਸਕਿਆ। ਉਹ ਹੁਣ ਫ਼ੌਤ ਹੋ ਚੁੱਕਾ ਹੈ ਪਰ ਪਰਿਵਾਰ ਲਈ ਵਿਰਾਸਤ ’ਚ ਮਿਲਿਆ ਕਰਜ਼ਾ ਉਤਾਰਨਾ ਔਖਾ ਹੈ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੀ ਗੁਰਾਇਆ ਦੇ ਬੜਾ ਪਿੰਡ ਦੇ ਦੋ ਭੈਣ-ਭਰਾ ਤਾਂ ਹੁਣ ਕਰਜ਼ਾ ਲਾਹੁਣ ਦੀ ਪਹੁੰਚ ’ਚ ਹੀ ਨਹੀਂ ਰਹੇ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਸਿਰ 50 ਲੱਖ ਦਾ ਕਰਜ਼ਾ ਹੈ।

          ਖੇਤੀ ਵਿਕਾਸ ਬੈਂਕ ਵੱਲੋਂ ਚੋਟੀ ਦੇ 100 ਡਿਫਾਲਟਰਾਂ ਦੀ ਸੂਚੀ ਤਿਆਰ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਫ਼ੌਤ ਹੋਏ ਕਿਸਾਨਾਂ ਦੇ ਨਾਮ ਵੀ ਬੋਲਦੇ ਹਨ। ਖੇਤੀ ਵਿਕਾਸ ਬੈਂਕ ਦੇ ਕਰੀਬ ਅੱਠ ਹਜ਼ਾਰ ਅਜਿਹੇ ਡਿਫਾਲਟਰ ਕਿਸਾਨ ਹਨ ਜੋ ਇਸ ਜਹਾਨੋਂ ਚਲੇ ਗਏ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਅੱਠ ਹਜ਼ਾਰ ਕਿਸਾਨਾਂ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਨੂੰ ਵਿਰਸੇ ’ਚ ਮਿਲਿਆ 350 ਕਰੋੜ ਰੁਪਏ ਦਾ ਕਰਜ਼ਾ ਉਤਾਰਨਾ ਔਖਾ ਹੋ ਗਿਆ। ਉਂਜ, ਖੇਤੀ ਵਿਕਾਸ ਬੈਂਕ ਦੇ ਕੁੱਲ 55,574 ਡਿਫਾਲਟਰ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਬੈਂਕ ਨੇ 3006 ਕਰੋੜ ਦਾ ਕਰਜ਼ਾ ਲੈਣਾ ਹੈ। ਪੰਜਾਬ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਦੀ ਸਹਿਕਾਰਤਾ ਕਮੇਟੀ ਡੁੱਬੇ ਹੋਏ ਕਰਜ਼ਿਆਂ ਦਾ ਜਾਇਜ਼ਾ ਲੈ ਰਹੀ ਹੈ। ਖੇਤੀ ਵਿਕਾਸ ਬੈਂਕ ਦਾ 366.96 ਕਰੋੜ ਦਾ ਕਰਜ਼ਾ ਰਸੂਖ਼ਵਾਨਾਂ ਵੱਲ ਫਸਿਆ ਪਿਆ ਹੈ ਜਿਹੜੇ ਕਿਸੇ ਨਾ ਕਿਸੇ ਸਿਆਸੀ ਧਿਰ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਹੋਏ ਹਨ। ਸਹਿਕਾਰਤਾ ਕਮੇਟੀ ਦੇ ਚੇਅਰਮੈਨ ਗੁਰਪ੍ਰੀਤ ਸਿੰਘ ਬਣਾਂਵਾਲੀ ਬੈਂਕ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਆਖ ਚੁੱਕੇ ਹਨ ਕਿ ਛੋਟੇ ਤੇ ਦਰਮਿਆਨੀ ਕਿਸਾਨੀ ਦੇ ਕਰਜ਼ਿਆਂ ਨੂੰ ਯਕਮੁਸ਼ਤ ਸਕੀਮ ਦੇ ਦਾਇਰੇ ਵਿਚ ਲੈ ਕੇ ਆਉਣ। 

         ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਖੇਤੀ ਵਿਕਾਸ ਬੈਂਕ ਦੀਆਂ 89 ਬਰਾਂਚਾਂ ਹਨ। ਸੂਤਰ ਦੱਸਦੇ ਹਨ ਕਿ ਸਾਲ 2016-17 ਦੇ ਕਰਜ਼ਾ ਮੁਆਫ਼ੀ ਦੇ ਸਿਆਸੀ ਹੋਕੇ ਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਬੈਂਕ ਦੀ ਵਸੂਲੀ ਦਰ ਨੂੰ ਕਾਫ਼ੀ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਐਤਕੀਂ ਵੀ ਖੇਤੀ ਵਿਕਾਸ ਬੈਂਕ ਨੇ ਸਿਰਫ਼ 140 ਕਰੋੜ ਹੀ ਵਸੂਲ ਕੀਤੇ ਹਨ ਜੋ ਸਿਰਫ਼ ਛੇ ਫ਼ੀਸਦੀ ਬਣਦੇ ਹਨ। ਅਧਿਕਾਰੀ ਆਖਦੇ ਹਨ ਕਿ ਉਹ ਨਬਾਰਡ ਤੋਂ ਕਰਜ਼ਾ ਚੁੱਕਣ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਵਿਚ ਹਨ ਤਾਂ ਜੋ ਅਗਲੇ ਸਾਲ ਤੋਂ ਐਡਵਾਂਸਮੈਂਟ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਸਕਣ। ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀ ਭਗਵੰਤ ਮਾਨ ਨੇ 5 ਸਤੰਬਰ 2024 ਨੂੰ ਕਿਸਾਨ ਤੇ ਮਜ਼ਦੂਰ ਯੂਨੀਅਨਾਂ ਦੇ ਆਗੂਆਂ ਨਾਲ ਮੀਟਿੰਗ ਦੌਰਾਨ ਡਿਫਾਲਟਰ ਹੋਏ ਛੋਟੇ ਕਿਸਾਨਾਂ ਲਈ ਯਕਮੁਸ਼ਤ ਸਕੀਮ ਲਿਆਉਣ ਨੂੰ ਹਰੀ ਝੰਡੀ ਦਿੱਤੀ ਸੀ ਜਿਸ ਬਾਰੇ ਸਹਿਕਾਰਤਾ ਵਿਭਾਗ ਨੇ ਲੰਘੇ ਸਾਲ 9 ਸਤੰਬਰ ਨੂੰ ਪੱਤਰ ਵੀ ਜਾਰੀ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ।

                                                        ਕੇਹੀ ਰੁੱਤ ਆਈ 
                                         ਅਸੀਂ ਆਪਣੇ ਲਾਲ ਗੁਆ ਬੈਠੇ..! 
                                                         ਚਰਨਜੀਤ ਭੁੱਲਰ 

ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ :ਗਿਆਨੀ ਗੁਰਦਿੱਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਕਿਤਾਬ ‘ਮੇਰਾ ਪਿੰਡ’ ਵਿਚਲਾ ਪਿੰਡ ਹੁਣ ਪੰਜਾਬ ਚੋਂ ਰੁਖ਼ਸਤ ਹੋ ਗਿਆ ਜਾਪਦਾ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਅੱਜ ਦੇ ਪਿੰਡ ਦੇਖਦੇ ਹਾਂ ਤਾਂ ਸਿਵਿਆਂ ’ਤੇ ਭੀੜਾਂ ਅਤੇ ਸੱਥਾਂ ’ਚ ਪਸਰੀ ਸੁੰਨ ਨਜ਼ਰ ਪੈਂਦੀ ਹੈ। ਪੰਜਾਬ ਅੱਜ ਉਦਾਸ ਹੈ, ਪ੍ਰੇਸ਼ਾਨ ਹੈ ਅਤੇ ਬੇਚੈਨ ਵੀ ਹੈ। ਬਿਨਾਂ ਰੂਹ ਤੋਂ ਵੈਰਾਨ ਪਿੰਡ ਹੁਣ ਝੱਲੇ ਨਹੀਂਓ ਜਾ ਰਹੇ। ਪੰਜਾਬ ਤੋਂ ਝੱਲ ਨਹੀਓਂ ਹੁੰਦੇ, ਮਾਵਾਂ ਦੀਆਂ ਵੈਣ ਅਤੇ ਨਿੱਤ ਦਿਨ ਪਿੰਡੋਂ ਪਿੰਡ ਵਿਛਦੇ ਸੱਥਰ। ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਗੱਚ ਭਰਦਾ ਹੈ ਜਦੋਂ ਜਵਾਨ ਪੁੱਤ ਦੀ ਲਾਸ਼ ਮੋਢੇ ’ਤੇ ਚੁੱਕ ਸਿਵਿਆਂ ਵੱਲ ਜਾਂਦੇ ਬਾਪ ਨੂੰ ਦੇਖਦਾ ਹੈ। ਬਰਨਾਲਾ ਦੇ ਪਿੰਡ ਢਿਲਵਾਂ ਦੀ ਪਰਮਜੀਤ ਕੌਰ ਡੇਢ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਵਿਧਵਾ ਹੋ ਗਈ ਸੀ ਅਤੇ ਹੁਣ ਨੌਜਵਾਨ ਪੁੱਤ ਗੁਆ ਬੈਠੀ ਹੈ। ਇਕਲੌਤਾ ਪੁੱਤ ਨਸ਼ੇ ਦੇ ਰਾਹ ਚਲਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਹੁਣ ਉਸ ਕੋਲ ਸਿਰਫ਼ ਸੁੰਨਾ ਘਰ ਬਚਿਆ ਹੈ। ਚਿੱਟੇ ਦੀ ਹਨੇਰੀ ’ਚ ਉਹ ਆਪਣਾ ਲਾਲ ਗੁਆ ਬੈਠੀ ਹੈ। ਉਸ ਨੇ ਹੁਣ ਨਸ਼ਾ ਤਸਕਰਾਂ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਡਟਣ ਦਾ ਫ਼ੈਸਲਾ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਉਹ ਪਿੰਡ ਦੀ ‘ਚਿੱਟਾ ਮੁਕਤ ਕਮੇਟੀ’ ਦੀ ਕਮਾਂਡ ਵਿਚ ਸੰਘਰਸ਼ੀ ਰੌਂਅ ਵਿਚ ਹੈ। ਉਸ ਨੇ ਅਹਿਦ ਲਿਆ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਹੁਣ ਨਸ਼ਾ ਤਸਕਰਾਂ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਡਟੇਗੀ।

          ਬਠਿੰਡਾ ਦੇ ਪਿੰਡ ਘੁੰਮਣ ਕਲਾਂ ਦੀ ਬਜ਼ੁਰਗ ਮਾਂ ਮਨਜੀਤ ਕੌਰ ਦੀ ਜ਼ਮੀਨ ਵੀ ਚਲੀ ਗਈ ਅਤੇ ਦੋ ਪੁੱਤ ਵੀ ਨਸ਼ਿਆਂ ’ਚ ਜਹਾਨੋਂ ਚਲੇ ਗਏ ਹਨ। ਪਹਿਲੋਂ ਉਸ ਦੇ ਪਤੀ ਨੂੰ ਭਰ ਜਵਾਨੀ ਵਿਚ ਬਿਮਾਰੀ ਖਾ ਗਈ। ਉਸ ਦੇ ਦੋ ਪੁੱਤਰ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਤੇ ਹਰਜਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਇੱਕੋ ਵਰੇ੍ਹ ’ਚ ਚਿੱਟੇ ਕਾਰਨ ਮੌਤ ਦੇ ਮੂੰਹ ਜਾ ਪਏ। ਉਸ ਦੇ ਘਰ ਵਿਚ ਦੋ ਨੂੰਹਾਂ ਤੇ ਤਿੰਨ ਪੋਤੀਆਂ ਬਚੀਆਂ ਹਨ। ਉਹ ਆਖਦੀ ਹੈ ਕਿ ਹੁਣ ਤਾਂ ਰੋਣਾ ਪੱਲੇ ਰਹਿ ਗਿਆ ਹੈ। ਉਸ ਦੇ ਪੱਲੇ ਜਵਾਨ ਪੁੱਤਾਂ ਦੀਆਂ ਤਸਵੀਰਾਂ ਬਚੀਆਂ ਹਨ। ਘੁੰਮਣ ਕਲਾਂ ਵਿਚ ਔਰਤਾਂ ਨੇ ਨਸ਼ਾ ਤਸਕਰਾਂ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਆਵਾਜ਼ ਬੁਲੰਦ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਦੇ ਪਿੰਡ ਬਰਾੜ ਦੀ ਮਜ਼ਦੂਰ ਔਰਤ ਸੁਖਵਿੰਦਰ ਕੌਰ ਆਪਣੇ ਚਾਰੋ ਪੁੱਤਰ ਗੁਆ ਬੈਠੀ ਹੈ। ਤਿੰਨ ਪੁੱਤ ਚਿੱਟੇ ਦੀ ਲਤ ਕਾਰਨ ਹੱਥੋਂ ਇੱਕ ਇੱਕ ਕਰਕੇ ਕਿਰ ਗਏੇ ਹਨ ਤੇ ਚੌਥਾ ਬਿਮਾਰੀ ਨੇ ਲਪੇਟ ਵਿਚ ਲੈ ਲਿਆ। ਉਸ ਦਾ ਘਰ ਸੁੰਨਾ ਹੋ ਗਿਆ ਅਤੇ ਹੁਣ ਪੋਤੀਆਂ ਹੀ ਉਸ ਦੀ ਢਾਰਸ ਹਨ। ਇਸ ਮਾਂ ਦੀਆਂ ਝੁਰੜੀਆਂ ਵਿਚ ਰੁਕੇ ਹੰਝੂ ਉਸ ਦੇ ਦੁੱਖਾਂ ਦੀ ਗਵਾਹੀ ਭਰਦੇ ਸਨ। ਭੁੱਚੋ ਕਲਾਂ ਨੇੜਲੇ ਪਿੰਡ ਤੁੰਗਵਾਲੀ ਦਾ ਚੌਕੀਦਾਰ ਗੁਰਦਾਸ ਸਿੰਘ ਆਪਣੇ ਘਰ ਨੂੰ ਚਿੱਟੇ ਦੀ ਮਾਰ ਤੋਂ ਬਚਾ ਨਹੀਂ ਸਕਿਆ। ਗੁਰਦਾਸ ਸਿੰਘ ਆਪਣਾ ਇੱਕ ਪੁੱਤ ਅਰਸ਼ਦੀਪ ਅਤੇ ਇੱਕ ਭਤੀਜਾ ਗੁਆ ਬੈਠਾ ਹੈ। ਅਰਸ਼ਦੀਪ ਦੀ ਮਾਂ ਪਰਮਜੀਤ ਕੌਰ ਕੋਲ ਹੁਣ ਸਿਵਾਏ ਹੰਝੂਆਂ ਤੋਂ ਕੁੱਝ ਨਹੀਂ ਬਚਿਆ।

           ਇਸ ਪਿੰਡ ਵਿਚ ਹੁਣ ਨਸ਼ਿਆਂ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਲਹਿਰ ਬਣੀ ਹੈ। ਇਸ ਪਿੰਡ ਦਾ ਨੌਜਵਾਨ ਜਗਦੀਪ ਕਾਲਾ ਆਖਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕੋਈ ਮਹੀਨਾ ਹੁਣ ਸੁੱਕਾ ਨਹੀਂ ਲੰਘਦਾ, ਆਏ ਮਹੀਨੇ ਪਿੰਡ ਦਾ ਜਵਾਨ ਗੱਭਰੂ ਨਸ਼ਿਆਂ ਦੀ ਭੇਟ ਚੜ੍ਹ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਮਾਨਸਾ ਦੇ ਪਿੰਡ ਜੋਗਾ ਦਾ ਨੌਜਵਾਨ ਰਵੀ ਕੁਮਾਰ ਵੀ ਇਸੇ ਰਾਹ ਚਲਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਉਸ ਦੀ ਵਿਧਵਾ ਪਤਨੀ ਜਸਪ੍ਰੀਤ ਕੌਰ ਹੁਣ ਕਿਧਰ ਨੂੰ ਜਾਏ।ਜਸਪ੍ਰੀਤ ਕੌਰ ਕੋਲ ਸਿਰਫ਼ ਦੁੱਖਾਂ ਦੀ ਗਠੜੀ ਬਚੀ ਹੈ। ਸੈਂਕੜੇ ਔਰਤਾਂ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪੁੱਤ ਜਾਂ ਪਤੀ ਨਸ਼ਿਆਂ ਦੇ ਤੂਫ਼ਾਨ ਵਿਚ ਰੁੜ੍ਹ ਗਏ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਔਰਤਾਂ ਨੇ ਹੁਣ ਨਸ਼ਾ ਤਸਕਰਾਂ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਮੈਦਾਨ ਵਿਚ ਡਟਣ ਦਾ ਫ਼ੈਸਲਾ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਮੋਗਾ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਪਿੰਡ ਮਨਾਵਾਂ ਵਿਚ ਔਰਤਾਂ ਨੇ ਨਸ਼ਿਆਂ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਇੱਕ ਇਕੱਠ ਕੀਤਾ ਸੀ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਨਸ਼ਿਆਂ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਲੜਨ ਦਾ ਮਨ ਬਣਾਇਆ ਹੈ। ਫ਼ਿਰੋਜ਼ਪੁਰ ਦੇ ਮੁਦਕੀ ਦੀ ਪਰਮਜੀਤ ਕੌਰ ਨੇ ਔਰਤਾਂ ਦਾ ਬ੍ਰਿਗੇਡ ਬਣਾ ਕੇ ਨਸ਼ਾ ਤਸਕਰਾਂ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਜੰਗ ਛੇੜਨ ਦਾ ਫ਼ੈਸਲਾ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਇਸ ਔਰਤ ਆਗੂ ਨੇ ਕੁੱਝ ਸਮਾਂ ਪਹਿਲਾਂ ਮੁਦਕੀ ਵਿਚ ਔਰਤਾਂ ਨੂੰ ਨਾਲ ਲੈ ਕੇ ਠੀਕਰੀ ਪਹਿਰਾ ਵੀ ਲਾਇਆ ਸੀ ਤਾਂ ਜੋ ਨਸ਼ਾ ਤਸਕਰ ਪਿੰਡ ਵਿਚ ਦਾਖਲ ਲਾ ਹੋ ਸਕਣ। ਉਹ ਆਖਦੀ ਹੈ ਕਿ ਮੁੜ ਮੈਦਾਨ ਵਿਚ ਕੁੱਦਾਂਗੇ। 

           ਫ਼ਿਰੋਜ਼ਪੁਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੀ ਵਿਧਵਾ ਔਰਤ ਰਮਨਦੀਪ ਕੌਰ ਮਰਖਾਈ ਵੀ ਕਈ ਵਰਿ੍ਹਆਂ ਤੋਂ ਨਸ਼ਿਆਂ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਔਰਤਾਂ ਨੂੰ ਲਾਮਬੰਦ ਕਰ ਰਹੀ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਨਸ਼ਿਆਂ ਨੇ ਉਸ ਦੇ ਪਤੀ ਨੂੰ ਖੋਹ ਲਿਆ ਸੀ ਤਾਂ ਉਸ ਨੇ ਸਿਰ ’ਤੇ ਚਿੱਟੀ ਚੁੰਨੀ ਲੈ ਲਈ ਸੀ। ਚਿੱਟੀਆਂ ਚੁੰਨੀਆਂ ਹੋਰਨਾਂ ਔਰਤਾਂ ਦਾ ਨਸੀਬ ਨਾ ਬਣਨ, ਇਹ ਸੋਚ ਕੇ ਉਸ ਨੇ ਹੁਣ ਸਿਰ ’ਤੇ ਕਾਲੀ ਚੁੰਨੀ ਲਈ ਹੈ ਜੋ ਸਰਕਾਰਾਂ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਰੋਸ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਹੈ। ਉਹ ਹੁਣ ਪਿੰਡਾਂ ਨੂੰ ਜਾਗਣ ਦਾ ਹੋਕਾ ਦੇ ਰਹੀ ਹੈ। ਮੱਖੂ ਦੀ ਬਲਜੀਤ ਕੌਰ ਵੀ ਨਸ਼ਿਆਂ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਜੰਗ ਦੇ ਮੋਰਚੇ ਵਿਚ ਡਟੀ ਹੈ। ਚੇਤੇ ਰਹੇ ਕਿ ਦੋ ਹਫ਼ਤਿਆਂ ਤੋਂ ਮਾਲਵਾ ਖ਼ਿੱਤੇ ਵਿਚ ‘ਚਿੱਟੇ’ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਇੱਕ ਲਹਿਰ ਖੜ੍ਹੀ ਹੋਣ ਲੱਗੀ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿਚ ਹੁਣ ਬੀਬੀਆਂ ਦੀ ਸ਼ਮੂਲੀਅਤ ਵਿਚ ਵਧਣ ਲੱਗੀ ਹੈ। ਨੌਜਵਾਨ ਭਾਰਤ ਸਭਾ ਮੁਕਤਸਰ ਦਾ ਆਗੂ ਮੰਗਾ ਸਿੰਘ ਆਖਦਾ ਹੈ ਕਿ ਜਦੋਂ ਸਰਕਾਰਾਂ ਤੋਂ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਝਾਕ ਮੁੱਕ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਲਹਿਰਾਂ ਦਾ ਮੁੱਢ ਬੱਝਦਾ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਕਿਹਾ ਕਿ ਮਾਲਵੇ ਚੋਂ ਚਿੱਟੇ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਉੱਠ ਰਿਹਾ ਲੋਕ ਰੋਹ ਜ਼ਰੂਰ ਸਰਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਮਜਬੂਰ ਕਰੇਗਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਇਹ ਵੀ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਸਭਾ ਤਰਫ਼ੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕੁੱਝ ਸਮਾਂ ਪਹਿਲਾਂ ਮੁਕਤਸਰ ਦੇ ਪਿੰਡਾਂ ਵਿਚ ਡਾਂਗ ਮਾਰਚ ਵੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਸੀ।

                                       ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਘਰਾਂ ਚੋਂ ਉੱਠਣ ਲੱਗੀ ਆਵਾਜ਼..

ਸਰਕਾਰਾਂ ਦਾ ਬਦਲ ਵੀ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਸਿਵਿਆਂ ਦੀ ਅੱਗ ਠੰਢੀ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਿਆ। ਨਾ ਘਰਾਂ ਵਿਚ ਸੱਥਰ ਵਿਛਣੋਂ ਰੁਕੇ ਨੇ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਮਾਵਾਂ ਦੇ ਵੈਣ ਪੈਣੋਂ ਹਟ ਰਹੇ ਹਨ। ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਹਰ ਹਫ਼ਤੇ ਦੋ ਤਿੰਨ ਨੌਜਵਾਨ ਚਿੱਟੇ ਕਾਰਨ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਤੋਂ ਵਿਦਾ ਹੋ ਰਹੇ ਹਨ। ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਘਰਾਂ ਨੂੰ ਚਿੱਟੇ ਦਾ ਸੇਕ ਲੱਗਿਆ ਹੈ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਘਰਾਂ ਚੋਂ ਹੁਣ ਆਵਾਜ਼ ਉੱਠੀ ਹੈ ਜਿਸ ਤੋਂ ਢਾਰਸ ਬੱਝਣ ਲੱਗਾ ਹੈ ਕਿ ਪਿੰਡਾਂ ਚੋਂ ਨਸ਼ਿਆਂ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਉੱਠੀ ਲਹਿਰ ਹੁਣ ਜ਼ਰੂਰ ਕਿਸੇ ਤਣ ਪੱਤਣ ਲੱਗੇਗੀ।

                                                       ਜਿਗਰਾਂ ਦੇ ਟੋਟੇ
                                        ਕਾਸ਼! ਕੋਈ ਤਸਵੀਰ ਬੋਲ ਪੈਂਦੀ...
                                                      ਚਰਨਜੀਤ ਭੁੱਲਰ                            

ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ : ਵਿਧਵਾ ਬਲਦੇਵ ਕੌਰ ਨਾ ਪੁੱਤ ਬਚਾ ਸਕੀ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਪਤੀ। ਉਸ ਕੋਲ ਸਿਰਫ਼ ਦੋ ਤਸਵੀਰਾਂ ਬਚੀਆਂ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਚੁੱਕ ਅੱਜ ਉਹ ਦਿੱਲੀ ਮੋਰਚੇ ’ਚ ਬੈਠੀ ਹੈ। ਇੱਕ ਹੱਥ ਵਿੱਚ ਪਤੀ ਤੇ ਦੂਜੇ ਵਿੱਚ ਪੁੱਤ ਦੀ ਤਸਵੀਰ ਹੈ। ਪੰਡਾਲ ’ਚ ਬੈਠੀ ਉੱਚੀ ਚੁੱਕ ਚੁੱਕ ਤਸਵੀਰਾਂ ਦਿਖਾ ਰਹੀ ਸੀ। ਭੰਮੇ ਕਲਾਂ ਦੀ ਇਸ ਮਹਿਲਾ ਕੋਲ ਸਿਰਫ਼ ਹੰਝੂ ਬਚੇ ਹਨ। ਦਿੱਲੀ ਮੋਰਚੇ ਦੀ ਸਟੇਜ ’ਤੇ ਇਸ ਦੁਖਿਆਰੀ ਨੇ ਇੰਝ ਆਪਣੇ ਦਰਦ ਬਿਆਨ ਕੀਤੇ, ‘ਖ਼ੁਦਕੁਸ਼ੀਆਂ ਦੇ ਰਾਹੇ ਤੁਰ ਗਏ, ਪਿਉ ਤੇ ਪੁੱਤ ਕੁੜੇ।’ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਕਪਾਹ ਪੱਟੀ ’ਚ ਤਿੰਨ ਦਹਾਕੇ ਤੋਂ ਵਿਰਲਾਪ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਵਿਧਵਾਂ ਔਰਤਾਂ ਤਸਵੀਰਾਂ ਨੂੰ ਚੁੱਕ ਕੇ ਕਦੇ ਸਰਕਾਰੀ ਦਫ਼ਤਰਾਂ ’ਚ ਗਈਆਂ ਅਤੇ ਕਦੇ ਧਰਨਿਆਂ ਵਿੱਚ ਬੈਠੀਆਂ। ਪਹਿਲੀ ਦਫ਼ਾ ਹੈ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਤਸਵੀਰਾਂ ਚੁੱਕ ਕੇ ਦਿੱਲੀ ਦੀਆਂ ਬਰੂਹਾਂ ’ਤੇ ਆਉਣਾ ਪਿਆ। ਪਹਿਲਾਂ ਬਲਦੇਵ ਕੌਰ ਦਾ ਪਤੀ ਮਿੱਠੂ ਸਿੰਘ ਕਰਜ਼ੇ ਕਾਰਨ ਖ਼ੁਦਕੁਸ਼ੀ ਕਰ ਗਿਆ ਅਤੇ ਮਗਰੋਂ ਪੁੱਤ ਕੁਲਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਵੀ ਉਸੇ ਰਾਹੇ ਚਲਾ ਗਿਆ। ਨਰਮਾ ਪੱਟੀ ਦੇ ਬਹੁਤੇ ਘਰਾਂ ਦੀ ਇਹੋ ਕਹਾਣੀ ਹੈ।

              ਕਾਸ਼, ਇਹ ਤਸਵੀਰਾਂ ਬੋਲਦੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਤਾਂ ਖੇਤੀ ਕਾਨੂੰਨਾਂ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਆਵਾਜ਼ ਬੁਲੰਦ ਕਰਦੀਆਂ। ਪਿੰਡ ਝੇਰਿਆਂ ਵਾਲੀ ਦੀ ਦਲੀਪ ਕੌਰ ਕੋਲ ਦੋ ਤਸਵੀਰਾਂ ਸਨ। ਇੱਕ ਪੁੱਤ ਜੱਗਾ ਸਿੰਘ ਦੀ ਤੇ ਦੂਜੀ ਨੂੰਹ ਕਰਮਜੀਤ ਕੌਰ ਦੀ। ਅੱਗੇ ਪਿੱਛੇ ਦੋਵੇਂ ਜੀਅ ਖ਼ੁਦਕੁਸ਼ੀ ਦੇ ਰਾਹ ਪੈ ਗਏ। ਦਲੀਪ ਕੌਰ ਆਖਦੀ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਨਾ ਪੁੱਤ ਬਚਾ ਸਕੀ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਜ਼ਮੀਨ। ਪੋਤੇ ਹੀ ਉਸ ਦੀ ਆਖ਼ਰੀ ਢਾਰਸ ਹਨ ਅਤੇ ਬਿਰਧ ਪਤੀ ਮੰਜੇ ਜੋਗਾ ਰਹਿ ਗਿਆ ਹੈ। ਨਰਮਾ ਪੱਟੀ ਦੇ ਅੱਧੀ ਦਰਜਨ ਜ਼ਿਲ੍ਹਿਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇਹ ਔਰਤਾਂ ਦਿੱਲੀ ਪੁੱਜੀਆਂ ਸਨ ਤਾਂ ਜੋ ਖੇਤੀ ਕਾਨੂੰਨਾਂ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਚੱਲੇ ਅੰਦੋਲਨ ’ਚ ਆਪਣੀ ਆਵਾਜ਼ ਚੁੱਕ ਸਕਣ। ਕਿਸਾਨ ਆਗੂ ਮਲਕੀਤ ਸਿੰਘ ਆਖਦਾ ਹੈ ਕਿ ਜਦੋਂ ਕਮਾਊ ਜੀਅ ਚਲੇ ਗਏ ਤਾਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਧਵਾ ਔਰਤਾਂ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਵੀ ਸ਼ਮਸ਼ਾਨ ਬਣ ਗਈ। ਪੰਜਾਬ ਸਰਕਾਰ ਤੋਂ ਕਈ ਔਰਤਾਂ ਨੂੰ ਹਾਲੇ ਕੋਈ ਵਿੱਤੀ ਮਦਦ ਨਹੀਂ ਮਿਲੀ। ਪਿੰਡ ਕੋਟਧਰਮੂ ਦਾ ਨਾਜ਼ਰ ਸਿੰਘ ਜਦੋਂ ਕਰਜ਼ ਨਾ ਉਤਾਰ ਸਕਿਆ, ਫਾਹਾ ਲੈ ਕੇ ਖ਼ੁਦਕੁਸ਼ੀ ਕਰ ਗਿਆ। ਉਹੀ ਕਰਜ਼ਾ ਪੁੱਤ ਸਿਰ ਹੋ ਗਿਆ। ਪੁੱਤਰ ਰਾਮ ਸਿੰਘ ਵੀ ਸਲਫਾਸ ਖਾ ਗਿਆ। ਮਾਂ ਲੀਲੋ ਕੌਰ ਹੁਣ ਕਿੱਧਰ ਜਾਏ।

             ਸੈਂਕੜੇ ਪਰਿਵਾਰ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ’ਚ ਦੋ ਦੋ ਕਮਾਊ ਜੀਅ ਖੇਤੀ ਸੰਕਟ ਦੀ ਭੇਟ ਚੜ੍ਹ ਗਏ ਹਨ। ਇੱਕ ਬਿਰਧ ਔਰਤ ਨੇ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਜਦੋਂ ਉਹ ਦਿੱਲੀ ਲਈ ਤੁਰੀ ਤਾਂ ਉਸ ਨੇ ਪਹਿਲਾਂ ਪੁੱਤ ਦੀ ਫੋਟੋ ਨੂੰ ਆਵਾਜ਼ ਦਿੱਤੀ, ‘ਆ ਵੇ ਪੁੱਤਾ, ਦਿੱਲੀ ਚੱਲੀਏ।’ ਫਿਰ ਫੋਟੋ ਚੁੱਕ ਕੇ ਬੱਸ ਵਿੱਚ ਬੈਠ ਗਈ। ਮਹਿਲਾ ਕਿਸਾਨ ਆਗੂ ਹਰਿੰਦਰ ਬਿੰਦੂ ਆਖਦੀ ਹੈ ਕਿ ਕੇਂਦਰ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਖੇਤੀ ਕਾਨੂੰਨ ਵਾਪਸ ਨਾ ਲਏ ਤਾਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਤਸਵੀਰਾਂ ਦਾ ਹੜ੍ਹ ਆ ਜਾਣਾ ਹੈ। ਉਸ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਸੀ ਕਿ ਇਹ ਤਸਵੀਰਾਂ ਨਹੀਂ, ਮੋਢਿਆਂ ’ਤੇ ਲਾਸ਼ਾਂ ਚੁੱਕੀ ਫਿਰਦੀਆਂ ਹਨ। ਹਰ ਤਸਵੀਰ ਦੀ ਆਪਣੀ ਕਹਾਣੀ ਸੀ। ਦਿੱਲੀ ਮੋਰਚੇ ਦੇ ਪੰਡਾਲ ’ਚ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਔਰਤਾਂ ਦੇ ਹੱਥਾਂ ਵਿੱਚ ਦੋ ਦੋ ਤਸਵੀਰਾਂ ਸਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਚਿਹਰੇ ਦੱਸਦੇ ਸਨ ਕਿ ਹਾਕਮਾਂ ਨੇ ਖ਼ੈਰ ਨਹੀਂ ਗੁਜ਼ਾਰੀ। ਇੱਕ ਬਿਰਧ ਔਰਤ ਨੇ ਪੁੱਤ ਦੀ ਤਸਵੀਰ ਚੁੱਕੀ ਹੋਈ ਸੀ। ਉਹ ਆਖਦੀ ਹੈ, ‘ਜਦੋਂ ਤਸਵੀਰ ਚੁੱਕਦੀ ਹਾਂ ਤਾਂ ਰਾਤਾਂ ਨੂੰ ਨੀਂਦ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦੀ।’

                                               ਲੰਮੇ ਪੈਂਡੇ, ਨੰਨ੍ਹੇ ਰਾਹੀ

ਦਿੱਲੀ ਮੋਰਚੇ ’ਚ ਉਹ ਬੱਚੇ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਬਾਪ ਖ਼ੁਦਕੁਸ਼ੀ ਦੇ ਰਾਹ ਚਲੇ ਗਏ ਹਨ। ਕਈ ਬੱਚੇ ਛੋਟੇ ਸਨ, ਜੋ ਸੁਰਤ ਸੰਭਲਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਬਾਪ ਦਾ ਚਿਹਰਾ ਨਹੀਂ ਵੇਖ ਸਕੇ ਸਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਬੱਚਿਆਂ ਦੇ ਹਿੱਸੇ ਸਿਰਫ਼ ਤਸਵੀਰ ਹੀ ਆਈ ਹੈ। ਅਣਭੋਲ ਬੱਚੇ ਅੱਜ ਤਸਵੀਰਾਂ ਹੱਥ ’ਚ ਚੁੱਕ ਕੇ ਪੰਡਾਲ ’ਚੋਂ ਦਿਖਾ ਰਹੇ ਸਨ। ਕਈ ਬੱਚੇ ਆਪਣੀਆਂ ਦਾਦੀਆਂ ਨਾਲ ਆਏ ਹੋਏ ਸਨ।

                               ਰਿਸਦੇ ਜ਼ਖ਼ਮ
                 ਮੁੱਕ ਚੱਲੀ ਸਾਹਾਂ ਦੀ ਪੂੰਜੀ 
                              ਚਰਨਜੀਤ ਭੁੱਲਰ
ਬਠਿੰਡਾ : ਵਿਧਵਾ ਸੁਖਵਿੰਦਰ ਕੌਰ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਖੇਤਾਂ ਦਾ ਰਿਸਦਾ ਜ਼ਖ਼ਮ ਹੈ। ਇੱਕ ਰਸਦੇ ਵਸਦੇ ਕਾਮੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦੀ ਨੂੰਹ ਕੋਲ ਸਿਰਫ਼ ਸਾਹਾਂ ਦੀ ਪੂੰਜੀ ਬਚੀ ਹੈ।  ਉਹ ਕਿਸਾਨ ਪਤੀ ਨੂੰ ਗੁਆ ਚੁੱਕੀ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਕਿ ਨੌਜਵਾਨ ਪੁੱਤ ਸੁੱਧ ਬੁੱਧ ਗੁਆ ਬੈਠੇ ਹਨ। ਜੋ ਪਰਿਵਾਰ ਖੇਤਾਂ ਦਾ ਹੀਰੋ ਸੀ, ਹੁਣ ਜ਼ੀਰੋ ਹੋ ਚੁੱਕਾ ਹੈ। ‘ਰੱਬ ਆਸਰਾ’ ਆਸ਼ਰਮ ਨੇ ਇਸ ਬਜ਼ੁਰਗ ਅੌਰਤ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਦੋ ਪੁੱਤਾਂ ਨੂੰ ਢੋਈ ਦਿੱਤੀ ਹੈ। ਸੁਖਵਿੰਦਰ ਕੌਰ ਇਕੱਲੀ ਨਹੀਂ, ਜਵਾਨ ਪੁੱਤ ਦੀ ਡਿਪਰੈਸ਼ਨ ’ਚ ਹਨ। ਮੋਗਾ ਦੇ ਪਿੰਡ ਮਾਹਲਾ ਖੁਰਦ ਦੇ ਖੇਤਾਂ ’ਚ ਇੱਕ ਕਮਰੇ ’ਚ ਤਿੰਨੋਂ ਜੀਅ ਕਈ ਮਹੀਨਿਆਂ ਤੋਂ ਬੇਸੁਧੀ ਵਿਚ ਪਏ ਰਹੇ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਪਿੰਡ ਵਾਸੀ ਵੀ ਅਣਜਾਣ ਸਨ। ਪਿੰਡ ਦੇ ਨੌਜਵਾਨ ਮੁੰਡਿਆਂ ਨੂੰ ਜਦੋਂ ਭਿਣਕ ਪਈ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਪਹਿਲਾਂ ਖੁਦ ਹੰਭਲਾ ਮਾਰਿਆ। ਮਗਰੋਂ ਆਸ਼ਰਮ ਵਿਚ ਛੱਡ ਆਏ।ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਕਿਸਾਨੀ ਦੀ ਜਨਮ ਕੁੰਡਲੀ ਦੱਸਣ ਲਈ ਅਰਧ ਪਾਗਲ ਅਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਪੁੱਜੇ ਇਹ ਤਿੰਨੋਂ ਜੀਅ ਕਾਫ਼ੀ ਹਨ। ਪਿਛਾਂਹ ਵੇਖਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਜਦੋਂ ਸੁਖਵਿੰਦਰ ਕੌਰ ਵਿਆਹ ਕੇ ਪਿੰਡ ਮਾਹਲਾ ਖੁਰਦ ਪੁੱਜੀ। ਉਦੋਂ ਪਿੰਡ ’ਚ ਉਸ ਦੇ ਸਹੁਰਿਆਂ ਨੂੰ ‘ਕਾਮੇ ਪਰਿਵਾਰ’ ਦਾ ਦਰਜਾ ਮਿਲਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਖੇਤਾਂ ’ਚ ਕਮਾਈ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਇਸ ਪਰਿਵਾਰ ਨੂੰ ਹੋਰ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦਾ ਸੀ। ਬਜ਼ੁਰਗ ਸੁਖਵਿੰਦਰ ਕੌਰ ਦੇ ਪਤੀ ਜੋਗਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਦੇ ਹਿੱਸੇ ਤਿੰਨ ਏਕੜ ਜ਼ਮੀਨ ਆਈ।
                 ਜਦੋਂ ਖੇਤਾਂ ਚੋਂ ਕੁਝ ਬਚਦਾ ਨਾ ਦਿਖਿਆ ਤਾਂ ਉਸ ਨੇ ਪੂਰੀ ਜ਼ਮੀਨ ਵੇਚ ਯੂ.ਪੀ ’ਚ ਜ਼ਮੀਨ ਬਣਾ ਲਈ। ਕਰਜ਼ ਉਸ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਪਿਛੇ ਚਲਾ ਗਿਆ। ਅਖੀਰ ਉਥੇ ਫਲੱਡਾਂ ਦੀ ਮਾਰ ਪੈਂਦੀ ਰਹੀ, ਸਭ ਕੁਝ ਵਿਕ ਗਿਆ। ਕਰੀਬ ਗਿਆਰਾਂ ਸਾਲ ਯੂ.ਪੀ ’ਚ ਰਹੇ। ਸ਼ਾਹੂਕਾਰਾਂ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕਿਤੇ ਪੈਰ ਨਾ ਪੁੱਟਣ ਦਿੱਤਾ। ਮਾਹਲਾ ਖੁਰਦ ਦੇ ਮੋਹਤਬਰ ਖੁਦ ਗਏ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਾਹੂਕਾਰਾਂ ਦੇ ਜਾਲ ਚੋਂ ਕੱਢ ਕੇ ਲੈ ਆਏ। ਉਦੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਤਨ ਦੇ ਕੱਪੜੇ ਹੀ ਪ੍ਰਾਪਰਟੀ ਸਨ। ਦਬਾਓ ’ਚ ਕਿਸਾਨ ਜੋਗਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਦਿਲ ਦਾ ਦੌਰਾ ਪਿਆ, ਉਹ ਫੌਤ ਹੋ ਗਿਆ। ਵਿਧਵਾ ਸੁਖਵਿੰਦਰ ਕੌਰ ਨੂੰ ਪਿੰਡ ਨੇ ਕਿਤੇ ਇੱਕ ਕਮਰੇ ਬਣਾ ਕੇ ਦੇ ਦਿੱਤਾ। ਇੱਕ ਮੁੰਡਾ ਪਾਲਾ ਸਿੰਘ ਪਿੰਡ ’ਚ ਦਿਹਾੜੀ ਕਰਨ ਲੱਗਾ। ਕੁਝ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਮਜਬੂਰੀ ਦਾ ਖੂਬ ਫਾਇਦਾ ਉਠਾਇਆ। ਦੂਸਰੇ ਲੜਕੇ ਜਸਪ੍ਰੀਤ ਨੂੰ ਮਿਰਗੀ ਦੇ ਦੌਰੇ ਪੈਣ ਲੱਗੇ। ਸਮੇਂ ਦਾ ਚੱਕਰ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਘੁੰਮਿਆ ਕਿ ਤਿੰਨੋਂ ਜੀਅ ਗੁੰਮਨਾਮੀ ਵਿਚ ਚਲੇ ਗਏ। ਅਖੀਰਲੇ ਸਮੇਂ ਇੱਕ ਕਮਰੇ ’ਚ ਇਹ ਸੁੱਧ ਬੁੱਧ ਖੋਹੀ ਪਏ ਸਨ। ਘਸਮੈਲੇ ਕੱਪੜੇ ਤੇ ਵਧੇ ਨਹੁੰ, ਬੁਰੇ ਹਾਲ ’ਚ ਪਏ ਸਨ। ਕੋਈ ਖਾਣ ਨੂੰ ਦੇ ਦਿੰਦਾ ਤਾਂ ਖਾ ਲੈਂਦੇ ਸਨ।
         ਮਾਹਲਾ ਖੁਰਦ ਦੇ ਨੌਜਵਾਨ ਬਲਜਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਪੁਰਾਣੇ ਵੇਲਿਆਂ ’ਚ ਇਹ ਪਰਿਵਾਰ ਕਾਮਾ ਸੀ। ਖੇਤੀ ਦੇ ਸੰਕਟਾਂ ਨੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਕਿਤੇ ਪੈਰ ਲੱਗਣ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤੇ। ਜਦੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਤਿੰਨੋਂ ਜੀਆਂ ਦਾ ਪਤਾ ਲੱਗਾ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਖੁਦ ਉਪਰਾਲਾ ਕੀਤਾ, ਫਿਰ ‘ਰੱਬ ਆਸਰਾ’ ਆਸ਼ਰਮ ਵਿਚ ਛੱਡ ਆਏ। ਰਾਮਪੁਰਾ ਕੋਲ ਚੱਲ ਰਹੇ ‘ਰੱਬ ਆਸਰਾ’ ਆਸ਼ਰਮ ਦੇ ਸੰਚਾਲਕ ਬਾਬਾ ਹਰਜੀਤ ਸਿੰਘ ਢਪਾਲੀ ਨੇ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਕਰੀਬ ਗਿਆਰਾਂ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਤੋਂ ਉਹ ਦੋਵੇਂ ਲੜਕਿਆਂ ਅਤੇ ਮਾਈ ਦਾ ਇਲਾਜ ਕਰਾ ਰਹੇ ਹਨ ਜੋ ਪਹਿਲਾਂ ਤਾਂ ਗੰਭੀਰ ਡਿਪਰੈਸ਼ਨ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਸਨ, ਹੁਣ ਥੋੜਾ ਬੋਲਣ ਲੱਗੇ ਹਨ। ਇਲਾਜ ਲੁਧਿਆਣਾ ਤੋਂ ਚੱਲ ਰਿਹਾ ਹੈ।  ਚੋਣਾਂ ’ਚ ਕਿਸਾਨੀ ਦੇ ਜੋ ਸਿਆਸੀ ਗਾਰਡ ਹੋਣ ਦਾ ਰੌਲਾ ਪਾ ਰਹੇ ਹਨ, ਉਹ ਵਿਧਵਾ ਸੁਖਵਿੰਦਰ ਕੌਰ ਦੇ ਦੁੱਖਾਂ ਦੀ ਪੰਡ ਜਰੂਰ ਫਰੋਲਣ। ਸੁਖਵਿੰਦਰ ਕੌਰ ਇਕੱਲੀ ਨਹੀਂ, ਮਾਲਵਾ ਖ਼ਿੱਤੇ ਦੀ ਕਿਸਾਨੀ ਦਾ ਵੱਡਾ ਹਿੱਸਾ ਡਿਪਰੈਸ਼ਨ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਹੈ। ਹੋਰ ਆਸ਼ਰਮਾਂ ਵਿਚ ਵੀ ਏਦਾਂ ਦੇ ਕੇਸ ਜਰੂਰ ਹੋਣਗੇ।
                                    ਛੋਟੀ ਕਿਸਾਨੀ ਤਣਾਓ ’ਚ : ਨਿਧੀ ਗੁਪਤਾ
ਮਾਨਸਿਕ ਰੋਗਾਂ ਦੀ ਮਾਹਿਰ ਡਾਕਟਰ ਨਿਧੀ ਗੁਪਤਾ ਬਠਿੰਡਾ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕਰਮ ਸੀ ਕਿ ਹੁਣ ਮਾਲਵੇਂ ਦੀ ਛੋਟੀ ਕਿਸਾਨੀ ’ਚ ਡਿਪਰੈਸ਼ਨ ਆਮ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਕਰਜ਼ੇ ਦੀ ਮਾਰ ਹੇਠ ਆਏ ਕਿਸਾਨਾਂ ਦੇ ਕੇਸਾਂ ਦੀ ਦਰ ਵਧੀ ਹੈ। ਬਹੁਤੇ ਕਿਸਾਨ ਇਹੋ ਦੱਸਦੇ ਹਨ ਕਿ ਹੁਣ ਕਰਜ਼ ਮੋੜਨਾ ਵਸ ’ਚ ਨਹੀਂ ਰਿਹਾ, ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਡਿਪਰੈਸ਼ਨ ਦੀ ਮਾਰ ਝੱਲਣੀ ਪੈ ਰਹੀ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਜਦੋਂ ਇੱਕ ਵਾਰੀ ਚਿੱਟੀ ਮੱਖੀ ਨੇ ਫਸਲ ਤਬਾਹ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਸੀ ਤਾਂ ਉਦੋਂ ਵੀ ਡਿਪਰੈਸ਼ਨ ਦੇ ਕੇਸਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਕਾਫ਼ੀ ਵਧੀ ਸੀ।
     

                                                           ਦਰਦ ਸੱਥਰਾਂ ਦੇ 
                          ਚਿੱਟੀ ਚੁੰਨੀ, ਚਿੱਟੀ ਤਖਤੀ, ਦਿਨ ਚਿੱਟੇ ਅੱਡੇ ਪੱਲੇ..
                                                           ਚਰਨਜੀਤ ਭੁੱਲਰ
ਬਠਿੰਡਾ : ਬਠਿੰਡਾ ਹਲਕੇ ਤੋਂ ਅੱਜ ਖੁਦਕੁਸ਼ੀ ਪੀੜਤ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਚੋਂ ਦੋ ਵਿਧਵਾ ਅੌਰਤਾਂ ਵੀਰਪਾਲ ਕੌਰ ਅਤੇ ਮਨਜੀਤ ਕੌਰ ਨੇ ਨਾਮਜ਼ਦਗੀ ਪੱਤਰ ਦਾਖਲ ਕੀਤੇ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਚਿੱਟੀਆਂ ਚੁੰਨੀਆਂ ਤੇ ਚਿਹਰੇ ’ਤੇ ਛਾਈ ਉਦਾਸੀ ਦੱਸਣ ਲਈ ਕਾਫ਼ੀ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਕਿਉਂ ਇਸ ਰਾਹ ਤੁਰੀਆਂ ਨੇ। ਚਿੱਟੀਆਂ ਚੁੰਨੀਆਂ ਵਾਲਾ ਰੋਡ ਸ਼ੋਅ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਿਆਸੀ ਤਮਾਸ਼ੇ ’ਤੇ ਚਪੇੜ ਸੀ ਜੋ ਕਿਸਾਨਾਂ ਨੂੰ ਮਹਿਜ ਵੋਟ ਬੈਂਕ ਸਮਝਦੇ ਹਨ। ਜਦੋਂ ਵੀਰਪਾਲ ਕੌਰ ਤੇ ਮਨਜੀਤ ਕੌਰ ਨੇ ਚੋਣ ਪ੍ਰਚਾਰ ਖਾਤਰ ਚਿੱਟੀਆਂ ਚੁੰਨੀਆਂ ਦਾ ਪੱਲਾ ਅੱਡਿਆ ਤਾਂ ਕਿਸੇ ਜੇਬ ਚੋਂ ਪੰਜ ਰੁਪਏ ਨਿਕਲੇ ਤੇ ਕਿਸੇ ਚੋਂ ਦਸ ਰੁਪਏ। ਜੋ ਰਾਹਗੀਰ ਇਸ ਚਿੱਟੇ ਪੱਲੇ ਦੇ ਮਾਅਨੇ ਤੋਂ ਵਾਕਫ਼ ਸਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਵੀ ਆਪਣੀ ਜੇਬ ਨੂੰ ਹੱਥ ਪਾਇਆ। ਤਾਮਿਲਨਾਡੂ ਦੇ 111 ਕਿਸਾਨਾਂ ਨੇ ਸਮੁੱਚੀ ਕਿਸਾਨੀ ਦੇ ਦਰਦਾਂ ਨੂੰ ਉੁਭਾਰਨ ਲਈ ਵਾਰਾਨਸੀ ਤੋਂ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਨਰਿੰਦਰ ਮੋਦੀ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਲੜਨ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਇੱਧਰ, ਇਹ ਦੋ ਵਿਧਵਾ ਅੌਰਤਾਂ ਖੇਤਾਂ ਦੇ ਵਾਰਸਾਂ ਦੇ ਦੁੱਖਾਂ ਦੀ ਪੰਡ ਚੁੱਕ ਕੇ ਬਠਿੰਡਾ ਹਲਕੇ ਦੇ ਸਿਆਸੀ ਮੁਹਾਜ਼ ’ਤੇ ਉੱਤਰੀਆਂ ਹਨ। ਕਿਸਾਨ ਮਜ਼ਦੂਰ ਖੁਦਕੁਸ਼ੀ ਪੀੜਤ ਪਰਿਵਾਰ ਕਮੇਟੀ ਦੀ ਕਨਵੀਨਰ ਕਿਰਨਜੀਤ ਕੌਰ ਦੱਸਦੀ ਹੈ ਕਿ ਹੁਣ ਵਿਧਵਾ ਅੌਰਤਾਂ ਦਾ ਇਕੱਠ ਹੋਵੇਗਾ ਜੋ ਫੈਸਲਾ ਕਰੇਗਾ ਕਿ ਚੋਣ ਵੀਰਪਾਲ ਲੜੇਗੀ ਜਾਂ ਮਨਜੀਤ।
                 ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਧਵਾ ਅੌਰਤਾਂ ਕੋਲ ਕਾਗ਼ਜ਼ ਦਾਖਲ ਮੌਕੇ ਦਿੱਤੀ ਜਾਣ ਵਾਲੀ ਜ਼ਮਾਨਤ ਰਾਸ਼ੀ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਪੰਜ ਪੰਜ ਰੁਪਏ ਪੀੜਤ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਨੇ ਇਕੱਠੇ ਕੀਤੇ ਜੋ ਜ਼ਮਾਨਤ ਰਾਸ਼ੀ ਵਜੋਂ ਜੁੜ ਸਕੇ। ਆਈ.ਡੀ.ਪੀ ਦੇ ਕਰਨੈਲ ਜਖੇਪਲ ਅੱਜ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਧਵਾ ਅੌਰਤਾਂ ਨਾਲ ਕਾਗ਼ਜ਼ ਦਾਖਲ ਕਰਾਉਣ ਆਏ ਹੋਏ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਸੀ ਕਿ ਜਦੋਂ ਵਿਧਵਾ ਅੌਰਤਾਂ ਨੂੰ ਸਿਆਸੀ ਮੁਹਾਜ਼ ਤੇ ਏਦਾਂ ਦਾ ਹਾਲਾਤਾਂ ਵਿਚ ਆਉਣਾ ਪਵੇ ਤਾਂ ਸਮਝ ਲਓ ਕਿ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਹੁਣ ਸੁੱਖ ਨਹੀਂ। ਦੱਸਣਯੋਗ ਹੈ ਕਿ ਪਿੰਡ ਰੱਲਾ ਦੀ ਵੀਰਪਾਲ ਕੌਰ ਆਪਣੇ ਘਰ ਦੇ ਤਿੰਨ ਕਮਾਊ ਜੀਅ ਖੇਤੀ ਸੰਕਟਾਂ ਵਿਚ ਗੁਆ ਚੁੱਕੀ ਹੈ ਜਦੋਂ ਕਿ ਖਿਆਲਾ ਕਲਾਂ ਦੀ ਮਨਜੀਤ ਕੌਰ ਦਾ ਪਤੀ ਸੁਖਦੇਵ ਸਿੰਘ ਕਰਜ਼ੇ ਦੀ ਭੇਟ ਚੜ ਚੁੱਕਾ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਧਵਾ ਅੌਰਤਾਂ ਨੂੰ ਕਿਧਰੋਂ ਕੋਈ ਇਮਦਾਦ ਨਹੀਂ ਮਿਲੀ ਹੈ। ਵੀਰਪਾਲ ਦੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਕੋਈ ਐਨ.ਆਰ.ਆਈ ਪੜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਬਠਿੰਡਾ ਹਲਕੇ ਵਿਚ ਕੈਪਟਨ ਦੇ ਰਾਜ ਦੌਰਾਨ ਕਰੀਬ 210 ਕਿਸਾਨ ਮਜ਼ਦੂਰ ਖੁਦਕੁਸ਼ੀ ਕਰ ਚੁੱਕੇ ਹਨ। ਕੇਂਦਰੀ ਮੰਤਰੀ ਹਰਸਿਮਰਤ ਕੌਰ ਬਾਦਲ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਿਨਾਂ ਵਿਚ ਕਿਸਾਨਾਂ ਦਾ ਕਾਫੀ ਹੇਜ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋਵੇਂ ਵਿਧਵਾ ਅੌਰਤਾਂ ਨੇ ਹਰਸਿਮਰਤ ਕੌਰ ਨੂੰ ਹੀ ਚੁਣੌਤੀ ਦਿੱਤੀ ਹੈ।
                ਬਠਿੰਡਾ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿਚ ਚਿੱਟੇ ਦਿਨ ਰੋਡ ਸ਼ੋਅ ਨਾਲ ਕਾਗ਼ਜ਼ ਦਾਖਲ ਕਰਨ ਪੁੱਜੀਆਂ ਵਿਧਵਾ ਅੌਰਤਾਂ ਦੇ ਹੱਥਾਂ ਵਿਚ ਬੈਨਰ ਤੇ ਤਖਤੀਆਂ ਫੜੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਸਨ। ਤਖਤੀਆਂ ਵੀ ਚਿੱਟੀਆਂ ਸਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਤੇ ਲਿਖੇ ਕਾਲੇ ਅੱਖਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਲੇਖਾਂ ਦਾ ਬਿਰਤਾਂਤ ਪੇਸ਼ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਵੱਡਿਆਂ ਘਰਾਂ ਨੂੰ ਚੁਣੌਤੀ, ਖੇਤੀ ਨੀਤੀ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ, ਖੁਦਕੁਸ਼ੀ ਦਾ ਰਾਹ ਛੱਡ ਸੰਘਰਸ਼ ਦਾ ਪੱਲਾ ਫੜ ਆਦਿ ਨਾਅਰੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਤਖਤੀਆਂ ’ਤੇ ਉੱਕਰੇ ਹੋਏ ਸਨ। ਬਠਿੰਡਾ ਤੇ ਮਾਨਸਾ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਨੂੰ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਸੇਕ ਖੇਤੀ ਸੰਕਟ ਦਾ ਲੱਗਾ ਹੈ। ਕੋਈ ਪਿੰਡ ਖੁਦਕੁਸ਼ੀ ਵਾਲੇ ਸੱਥਰਾਂ ਤੋਂ ਨਹੀਂ ਬਚਿਆ। ਹੁਣ ਕਿਧਰੇ ਤੀਆਂ ਵੀ ਨਹੀਂ ਲੱਗਦੀਆਂ ਹਨ। ਚਿੱਟੀ ਚੁੰਨੀ ਤਾਂ ਪ੍ਰਤੀਕ ਹੀ ਬਣ ਗਈ ਹੈ। ਜਿਸ ਘਰ ਵਿਚ ਜਿੰਨੀਆਂ ਚਿੱਟੀਆਂ ਚੁੰਨੀਆਂ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਅੰਦਾਜ਼ੇ ਲਗਾ ਲਓ ਕਿ ਕਰਜ਼ ਦਾ ਫਾਹਾ ਕਿੰਨੇ ਜੀਆਂ ਦੇ ਗਲਾ ਵਿਚ ਪਿਆ। ਹੁਣ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਧਵਾ ਅੌਰਤਾਂ ਵਲੋਂ ਪਿੰਡ ਪਿੰਡ ਉਨ੍ਹਾਂ ਅੌਰਤਾਂ ਦੇ ਇਕੱਠ ਕੀਤੇ ਜਾਣਗੇ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਜੀਅ ਖੇਤੀ ਕਰਜ਼ ਦੇ ਬੋਝ ਹੇਠ ਦਬ ਕੇ ਖੁਦਕੁਸ਼ੀ ਦੇ ਰਾਹ ਚਲੇ ਗਏ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਧਵਾ ਅੌਰਤਾਂ ਨੇ ਹੁਣ ਨਵਾਂ ਰਾਹ ਕੱਢਣ ਦਾ ਬੀੜਾ ਚੁੱਕਿਆ ਹੈ।
                                              ਜਾਇਦਾਦ ਘੱਟ, ਕਰਜ਼ਾ ਜਿਆਦਾ
ਬਠਿੰਡਾ ਹਲਕੇ ਤੋਂ ਉਮੀਦਵਾਰ ਵਿਧਵਾ ਅੌਰਤ ਵੀਰਪਾਲ ਕੌਰ ਪੌਣੇ ਤਿੰਨ ਲੱਖ ਰੁਪਏ ਦੀ ਜਾਇਦਾਦ ਹੈ ਜਦੋਂ ਕਿ 5.90 ਲੱਖ ਰੁਪਏ ਦਾ ਕਰਜ਼ਾ ਹੈ। ਹਲਫਨਾਮੇ ਅਨੁਸਾਰ ਇਸ ਵਿਧਵਾ ਕੋਲ ਕੋਈ ਘਰ ਨਹੀਂ ਅਤੇ ਸਿਰਫ ਦੋ ਲੱਖ ਰੁਪਏ ਦੀ ਕੀਮਤ ਵਾਲੀ ਜ਼ਮੀਨ ਹੈ।  ਇਸ ਵਿਧਵਾ ਨੇ ਦੋ ਜਣਿਆ ਦਾ 5.90 ਲੱਖ ਰੁਪਏ ਦਾ ਕਰਜ਼ਾ ਦੇਣਾ ਹੈ। ਇਵੇਂ ਦੂਸਰੀ ਵਿਧਵਾ ਮਨਜੀਤ ਕੌਰ ਕੋਲ ਕੋਈ ਜ਼ਮੀਨ ਹੀ ਨਹੀਂ। ਸਿਰਫ ਪੰਜ ਲੱਖ ਦੀ ਕੀਮਤ ਵਾਲਾ ਘਰ ਹੈ ਜਦੋਂ ਕਿ ਉਸ ਸਿਰ ਵੀ ਪੰਜ ਲੱਖ ਦਾ ਕਰਜ਼ਾ ਹੈ। ਦੂਸਰੀ ਤਰਫ ਅੱਜ ਕਵਰਿੰਗ ਉਮੀਦਵਾਰ ਵਜੋਂ ਕਾਗਜ਼ ਦਾਖਲ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਸਾਬਕਾ ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਸਿੰਘ ਬਾਦਲ ਕੋਲ 13.82 ਕਰੋੜ ਦੀ ਜਾਇਦਾਦ ਹੈ।

                         ਕਿਰਤ ਤੇ ਸਿਦਕ
          ਖੇਤਾਂ ’ਚ ਲੜੀ ‘ਭੰਮੇ ਦੀ ਰਾਣੀ’
                           ਚਰਨਜੀਤ ਭੁੱਲਰ
ਬਠਿੰਡਾ : ਜਦੋਂ ਖੇਤਾਂ ਦਾ ਰਾਜਾ ਖੁਦਕੁਸ਼ੀ ਕਰ ਗਿਆ ਤਾਂ ਵਿਧਵਾ ਰਾਣੀ ਕੌਰ ਨੂੰ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਸ਼ਰੀਕ ਬਣ ਕੇ ਟੱਕਰੀ। ਘਰ ਦੀ ਬਰਕਤ ਚਲੀ ਗਈ ਤੇ ਪੈਲ਼ੀਆਂ ਦੀ ਰੌਣਕ। ਪਤੀ ਨਿਰਮਲ ਸਿੰਘ ਤਾਂ ਕਰਜ਼ੇ ਤੋਂ ਹਾਰ ਮੰਨ ਗਿਆ। ਖੇਤੋਂ ਸੁਨੇਹਾ ਆਇਆ ਕਿ ‘ਨਿਰਮਲ ਸਿਓ ਨਹੀਂ ਰਿਹਾ’। ਖਿੰਡ ਪੁੰਡ ਗਏ ਆਲ੍ਹਣੇ ਨੇ ਰਾਣੀ ਕੌਰ ਨੂੰ ਸੁੰਨ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਘਰ ਦਾ ਜੀਅ ਚਲਾ ਜਾਏ, ਉਪਰੋਂ ਸੱਤ ਲੱਖ ਦਾ ਕਰਜ਼ਾ , ਗੋਦ ’ਚ ਸਿਰਫ਼ ਤਿੰਨ ਸਾਲ ਦਾ ਬੱਚਾ। ਵਿਧਵਾ ਰਾਣੀ ਕੌਰ ਨੇ ਦੁੱਖਾਂ ਨਾਲ ਟੱਕਰ ਲੈਣ ਦੀ ਠਾਣੀ। ਵਿਧਵਾ ਦੀ ਹਿੰਮਤ ਤੇ ਕਿਰਤ ਨੇ ਅੱਜ ਭਾਣੇ ਦੀ ਗੋਡਣੀ ਲਵਾ ਦਿੱਤੀ ਹੈ। ਮਾਨਸਾ ਦੇ ਭੰਮੇ ਕਲਾਂ ਦੀ ਇਸ ਅੌਰਤ ਨੇ ਘਰ ਨੂੰ ਪੈਰਾਂ ’ਤੇ ਕਰ ਲਿਆ। ਤਾਹੀ ਇਰਾਦੇ ਬੋਲਦੇ ਹਨ ‘ ਅਸੀਂ ਮਰਨਾ ਨਹੀਂ, ਜੀਣਾ ਹੈ।’ ਵਿਧਵਾ ਰਾਣੀ ਨੇ ਇੰਝ ਵਿਥਿਆ ਸੁਣਾਈ, ‘ ਡੇਢ ਏਕੜ ਪੈਲੀ, ਸੱਤ ਲੱਖ ਦਾ ਕਰਜ਼, ਪਤੀ ਖ਼ੁਦਕਸ਼ੀ ਕਰ ਗਿਆ, ਬੱਚਾ ਛੋਟਾ ਤੇ ਦੁੱਖ ਵੱਡੇ। ਪੈਰਾਂ ਨੂੰ ਚੱਪਲਾਂ ਕਦੇ ਨਸੀਬ ਨਾ ਹੋਈਆਂ।’ ਵਿਧਵਾ ਦੀ ਅੱਗੇ ਸੁਣੋ  ‘ਬਾਬੇ ਨਾਨਕ ਨੂੰ ਧਿਆ ਕੇ ਖੁਦ ਪੈਲ਼ੀਆਂ ’ਚ ਜਾਣ ਲੱਗੀ’। ਜ਼ਮੀਨ ਠੇਕੇ ਤੇ ਦੇ ਦਿੱਤੀ, ਮੱਝਾਂ ਰੱਖ ਲਈਆਂ, ਕੱਟਰੂ ਪਾਲ ਲੈਣੇ, ਵੱਡੇ ਕਰਕੇ ਵੇਚ ਦੇਣੇ।’ ਅੱਗੇ ਵੀ ਸੁਣੋ ‘ ਕਈ ਵਰੇ੍ਹ ਲੱਗ ਗਏ, ਬੱਸ ਸੰਜਮ ਰੱਖਿਆ ਤੇ ਦਿਨ ਰਾਤ ਟਿਕਣ ਦੀ ਵਿਹਲ ਕਿਥੇ। ’ ਕਿਸਾਨਾਂ ਦੇ ਖੇਤਾਂ ’ਚ ਦਿਹਾੜੀ ਕਰਦੀ ਰਹੀ। ਅੱਜ ਦੇਖੋ, ਰਾਣੀ ਦੀ ਕਿਰਤ ਨੂੰ ਭਾਗ ਲੱਗ ਗਏ। ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਕੋਈ ਮੁਆਵਜ਼ਾ ਵੀ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤਾ। ਇਸ ਵਿਧਵਾ ਨੇ ਸਾਰਾ ਕਰਜ਼ਾ ਉਤਾਰ ਦਿੱਤਾ। ਘਰ ਵੀ ਚੰਗਾ ਪਾ ਲਿਆ।
                  ਇਕਲੌਤੇ ਬੇਟੇ ਸਤਿਗੁਰ ਨੂੰ ਪੜਾ ਕੇ ਖੇਤੀ ਵਿਚ ਪਾ ਦਿੱਤਾ। ਆਖਦੀ ਹੈ ਕਿ ਬੇਟਾ ਲਾਇਕ ਨਿਕਲਿਆ ਹੈ। ਹੁਣ ਸਤਿਗੁਰ ਖੁਦ ਠੇਕੇ ਦੇ ਪੈਲੀ ਲੈਂਦਾ ਹੈ। ਮਾਂ ਨੇ ਥੋੜਾ ਅਰਸਾ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਪੁੱਤ ਨੂੰ ਮੱਝਾਂ ਦਾ ਦੁੱਧ ਵੇਚ ਵੇਚ ਕੇ ਟਰੈਕਟਰ ਲੈ ਦਿੱਤਾ। ਆਖਣ ਲੱਗੀ ‘ਸੌ ਹੱਥ ਰੱਸਾ, ਸਿਰੇ ਤੇ ਗੰਢ, ਬੱਸ ਕਿਰਤ ਤੇ ਸਿਰੜ ਦਾ ਪੱਲਾ ਨਹੀਂ ਛੱਡਿਆ।’ ਪਿੰਡ ਜੇਠੂਕੇ (ਬਠਿੰਡਾ) ਦੀ ਮਹਿਲਾ ਗੁਰਮੀਤ ਕੌਰ ਤੇ ਵੀ ਬਿਪਤਾ ਦਾ ਪਹਾੜ ਡਿੱਗਾ ਸੀ। ਜਦੋਂ ਕਿਸਾਨ ਪਤੀ ਗੁਰਚਰਨ ਸਿੰਘ ਖੁਦਕੁਸ਼ੀ ਕਰ ਗਿਆ ਤਾਂ ਉਸ ਨੇ ਵੀ ਭਾਣਾ ਨਹੀਂ ਮੰਨਿਆ। ਇੱਕੋ ਗੱਲ ਦਾ ਪੱਲਾ ਫੜਿਆ ਕਿ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਕਦੀ ਬਾਪ ਦੀ ਕਮੀ ਦਾ ਅਹਿਸਾਸ ਨਹੀਂ ਹੋਣ ਦੇਣਾ। ਪਤੀ ਦੀ ਮੌਤ ਸਮੇਂ ਦੋ ਲੱਖ ਦਾ ਕਰਜ਼ਾ ਸੀ। ਨੌ ਸਾਲ ਦਾ ਬੇਟਾ ਤੇ ਸੱਤ ਸਾਲ ਦੀ ਬੇਟੀ। ਖੱਡੀ ਦਾ ਕੰਮ ਤੋਰਿਆ ਤੇ ਦੋ ਮੱਝਾਂ ਰੱਖ ਲਈਆਂ। ਬੱਚੇ ਵੀ ਪੜ੍ਹ ਗਏ ਤੇ ਕਰਜ਼ ਵੀ ਉਤਾਰ ਗਿਆ। ਖੱਡੀ ਦਾ ਕੰਮ ਰੁਕਿਆ ਤਾਂ ਸਿਲਾਈ ਦਾ ਕੰਮ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ। ਘਰ ਬਣਾ ਲਿਆ ਤੇ ਕਿਸੇ ਅੱਗੇ ਹੱਥ ਵੀ ਨਹੀਂ ਅੱਡੇ। ਹਿੰਮਤ ਅੱਗੇ ਹਥਿਆਰ ਸੁੱਟਦੀ ਤਾਂ ਪਿੰਡ ਚੀਮਾ (ਬਰਨਾਲਾ) ਦੀ ਸ਼ਿੰਦਰ ਕੌਰ ਵੀ ਸਰਕਾਰਾਂ ਦੇ ਮੰੂਹ ਵੱਲ ਵੇਖ ਰਹੀ ਹੁੰਦੀ। ਕਿਸਾਨ ਚੰਦ ਸਿੰਘ ਜਦੋਂ ਖੁਦਕੁਸ਼ੀ ਕਰ ਗਿਆ ਤਾਂ ਉਦੋਂ ਹੀ ਘਰ ਵਿਚ ਹਨੇਰ ਪੈ ਗਿਆ। ਵਿਧਵਾ ਸਾਹਮਣੇ ਦੋ ਧੀਆਂ ਤੇ ਇੱਕ ਪੁੱਤ ਦਾ ਭਵਿੱਖ ਸੀ। ਸਿਰ ’ਤੇ ਡੇਢ ਲੱਖ ਦਾ ਕਰਜ਼। ਉਦੋਂ ਗੁਰਬਤ ਨੇ ਵਿਧਵਾ ਦੇ ਪੈਰ ਉਖਾੜ ਦਿੱਤੇ। ਪੈਲੀ ਵਿਕ ਗਈ। ਉਸ ਨੇ ਫੈਕਟਰੀ ਵਿਚ ਦਿਹਾੜੀ ਕਰਨੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ।
          ਉਸ ਨੇ ਕਰਜ਼ ਚੁੱਕ ਕੇ ਮੱਝਾਂ ਰੱਖੀਆਂ ਤੇ ਫਿਰ ਦੁੱਧ ਵੇਚ ਵੇਚ ਕੇ ਕਿਸ਼ਤਾਂ ਤਾਰੀਆਂ। ਬੱਚੇ ਛੋਟੇ ਸਨ। ਦੋਵੇਂ ਧੀਆਂ ਨੂੰ ਪੜਾਇਆ ਤੇ ਫਿਰ ਵਿਆਹ ਕੀਤੇ। ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਤੋਂ ਕੁੱਝ ਮੰਗੇ। ਬੱਸ ਉਸ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਹੱਥਾਂ ਤੇ ਮਾਣ ਰਿਹਾ। ਇਕਲੌਤਾ ਲੜਕਾ ਹੁਣ ਪੋਸਟ ਗਰੈਜੂਏਸ਼ਨ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਅੌਰਤਾਂ ਦੇ ਜਜ਼ਬੇ ਨੂੰ ਸਲਾਮ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨਿੱਤ ਦੀ ਜੰਗ ਲੜੀ। ਪਿੰਡ ਤਿਉਣਾ ਦੀ ਸੁਖਦੀਪ ਕੌਰ ਦਾ ਪਤੀ ਬਿਮਾਰੀ ਦੀ ਭੇਟ ਚੜ ਗਿਆ। ਦੋ ਕਨਾਲ ਜ਼ਮੀਨ ਵਿਕ ਗਈ। ਇਸ ਮਹਿਲਾ ਨੇ ਖੁਦ ਖੇਤੀ ਕਰਨੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ। ਮੱਝਾਂ ਵੀ ਰੱਖੀਆਂ। ਦੋ ਲੜਕੀਆਂ ਵਿਆਹੀਆਂ ਤੇ ਲੜਕਾ ਫੌਜ ਵਿਚ ਚਲਾ ਗਿਆ। ਹੁਣ ਬੱਚੇ ਆਖਦੇ ਹਨ ‘ ਮਾਂ ਤੂੰ ਤਾਂ ਕਰਜ਼ ਉਤਾਰ ਦਿੱਤਾ, ਹੁਣ ਤੇਰਾ ਕਰਜ਼ ਕਿਵੇਂ ਲਾਹੀਏ’। ਇੱਕ ਵਿਧਵਾ ਦੇ ਬੱਚੇ ਆਖਣ ਲੱਗੇ ‘ ਮਾਂ ਅਸੀਂ ਤਾਂ ਬੂਟ ਵੀ ਨਹੀਂ ਖਰੀਦ ਸਕਦੇ, ਸਾਨੂੰ ਮਰ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ’। ਮਾਂ ਬੋਲੀ ‘ਅਸੀਂ ਮਰਨਾ ਨਹੀਂ, ਜੀਣਾ ਹੈ।’ ਇਸ ਹਿੰਮਤ ਦਾ ਫਲ ਹੁਣ ਬੱਚੇ ਖਾ ਰਹੇ ਹਨ। ਵੱਡੀ ਗੱਲ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਧਵਾਵਾਂ ਨੇ ਲੋਈ ਨੂੰ ਵੀ ਕੋਈ ਦਾਗ ਨਹੀਂ ਲੱਗਣ ਦਿੱਤਾ। ਕੋਠਾ ਗੁਰੂ ਦੀ ਸੁਖਪ੍ਰੀਤ ਕੌਰ ਦਾ ਪਤੀ ਖੁਦਕੁਸ਼ੀ ਕਰ ਗਿਆ। ਉਸ ਨੇ ਹਿੰਮਤ ਨਾਲ ਦਿਨ ਬਦਲ ਦਿੱਤੇ ਤੇ ਹੁਣ ਲੜਕੀ ਨੂੰ ਵਿਦੇਸ਼ ਭੇਜਿਆ ਹੈ। ਨਰਮਾ ਪੱਟੀ ਦੇ ਸੈਂਕੜੇ ਘਰਾਂ ਦੇ ਹਿੱਸੇ ਸੱਥਰ ਤੇ ਕੀਰਨੇ ਆਏ ਪਰ ਵਿਧਵਾ ਅੌਰਤਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀਬੱਧਤਾ ਨੇ ਵਕਤ ਨੂੰ ਹਰਾ ਦਿੱਤਾ।
                        ਮਾਈ ਭਾਗੋ ਦੇ ਵਿਰਸੇ ਦਾ ਨਗ ਹਨ : ਸੁਰਿੰਦਰ ਢੁੱਡੀਕੇ
ਮਹਿਲਾ ਕਾਰਕੁੰਨ ਸੁਰਿੰਦਰ ਕੌਰ ਰਾਣੋ (ਢੁੱਡੀਕੇ) ਆਖਦੀ ਹੈ ਕਿ ਵਕਤ ਹੁਣ ਢੇਰੀ ਢਾਣ ਵਾਲਾ ਨਹੀਂ, ਬੁਲੰਦ ਹੌਸਲੇ ਤੇ ਅਮੀਰ ਵਿਰਸੇ ਤੋਂ ਅੌਰਤਾਂ ਸੇਧ ਲੈਣ, ਫਿਰ ਕਿਸੇ ਮੂਹਰੇ ਹੱਥ ਅੱਡਣ ਦੀ ਲੋੜ ਨਹੀਂ ਰਹਿਣੀ। ਅਸਲ ਵਿਚ ਇਹ ਅੌਰਤਾਂ ਚਾਨਣ ਮੁਨਾਰਾ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਹੌਸਲਾ ਅਫਜਾਈ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ਜੋ ਮਾਈ ਭਾਗੋ ਦੀਆਂ ਵਾਰਸ ਹਨ।

                          ਦਰਦਾਂ ਦੀ ਪੰਡ
 ‘ ਮਹਿਲਾਂ ਵਾਲਿ਼ਓਂ, ਅਸੀਂ ਜਿਉਂਦੇ ਕਿਉਂ ਹਾਂ ’ 
                         ਚਰਨਜੀਤ ਭੁੱਲਰ
ਬਠਿੰਡਾ  : ‘ਅਸੀਂ ਜਿਉਂਦੇ ਹੀ ਕਿਉਂ ਹਾਂ’ , ਇਹ ਵੱਡਾ ਸੁਆਲ ਵਿਧਵਾ ਜਸਪਾਲ ਕੌਰ ਦਾ ਹੈ। ਉਸ ਦੇ ਘਰ ਦਾ ਦੁੱਖ ਇਸ ਤੋਂ ਵੀ ਵੱਡਾ ਹੈ। ਖੇਤ ਰੱੁਸ ਗਏ ਤਾਂ ਪਤੀ ਚਲਾ ਗਿਆ। ਖ਼ਾਲੀ ਜੇਬ ਨੇ ਬੱਚੀ ਲਈ ਸਕੂਲ ਨਦੀਦ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ। ਉਸ ਦਾ ਤਪ ਤੇਜ਼ ਹੁੰਦਾ ਤਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਪੋਚਾ ਮਾਰਨ ਦੇ ਕੰਮ ਤੋਂ ਜੁਆਬ ਨਾ ਮਿਲਦਾ। ਜਦੋਂ ਆਪਣੇ ਬਿਗਾਨੇ ਹੋ ਗਏ ਤਾਂ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਨੇ ਵੀ ਬੂਹੇ  ਭੇੜ ਲਏ। ਕੋਈ ਹੱਥ ਮਦਦ ਲਈ ਉੱਠੇ, ਹਰ ਦਰ ਤੇ ਵਿਲਕੀ। ਹਰ ਚੋਣ ’ਚ ਵੋਟ ਪਾਉਣੋਂ ਵੀ ਨਹੀਂ ਖੁੰਝੀ, ਫਿਰ ਵੀ ਕਿਸੇ ਭਾਵਨਾ ਦਾ ਮੋਨ ਨਾ ਟੁੱਟਿਆ। ਅਖੀਰ ’ਚ ਪਿੰਡ ਜੀਦਾ ਦੀ ਇਸ ਵਿਧਵਾ ਨੇ ਜਨਤਿਕ ਸੰਵਾਦ ’ਚ ਸਰਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਸੁਆਲ ਕੀਤਾ , ‘ ਸਮਝ ਨਹੀਂ ਲੱਗ ਰਹੀ, ਜਦੋਂ ਸਰਕਾਰਾਂ ਨੇ ਕੰਨਾਂ ’ਚ ਰੰੂ ਹੀ ਪਾ ਲਈ ਹੈ ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਜਿਉਂਦੇ ਹੀ ਕਿਉਂ ਹਾਂ’। ਕਿਸਾਨ ਮਜ਼ਦੂਰ ਖ਼ੁਦਕੁਸ਼ੀ ਪੀੜਤ ਪਰਿਵਾਰ ਕਮੇਟੀ ਦੇ ਅੱਜ ਬਠਿੰਡਾ ’ਚ ਹੋਏ ਚੌਥੇ ਜਨਤਿਕ ਸੰਵਾਦ ’ਚ ਹਰ ਵਿਧਵਾ ਅੌਰਤ ਦੇ ਚਿਹਰੇ ਤੋਂ ਬੰਜਰ ਹੋਏ ਘਰ ਦਿੱਖ ਰਹੇ ਸਨ। ਏਦਾਂ ਦਾ ਸੁਆਲ ਖੇਮੂਆਣਾ ਦੀ ਵਿਧਵਾ ਦਾ ਸੀ ਜਿਸ ਦੇ ਦਿਲ ਦੇ ਹੰਝੂ ਅੱਖਾਂ ਤੋਂ ਵਗ ਰਹੇ ਸਨ। ਉਸ ਨੇ ਕਿਹਾ ‘ਤੁਸੀਂ ਦੱਸੋਂ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਮੈਂ ਕਿਹੜਾ ਖੂਹ ਭਾਲਾਂ’।
                   ਵਿਧਵਾ ਨੇ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਛੇ ਲੱਖ ਦਾ ਕਰਜ਼ਾ ਹੈ, ਗੋਹਾ ਕੂੜਾ ਕਰਨਾ ਪੈ ਰਿਹਾ ਹੈ, 14 ਸਾਲ ਦੀ ਬੱਚੀ ਹੈ, ਇਸ ਨੂੰ ਕਿਵੇਂ ਪੜਾਵਾਂ, ਕਿਵੇਂ ਸਮਝਾਵਾਂ ਕਿ ਸਰਕਾਰ ਇਕੱਲੀ ਅੰਨ੍ਹੀ ਨਹੀਂ, ਗੁੰਗੀ ਤੇ ਬੋਲੀ ਵੀ ਹੈ। ਪਿੰਡ ਮਾੜੀ (ਮੌੜ) ਦੇ ਧਰਮ ਸਿੰਘ ਨੇ ਗੱਲ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ, ‘ਜਦੋਂ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਝੱਲਦਾ ਤਾਂ ਫਿਰ ਗੱਡੀ ਦੀ ਲਾਈਨ ’ਤੇ ਸਿਰ ਧਰਨਾ ਪੈਂਦਾ।’  ਜਨਤਿਕ ਸੰਵਾਦ ’ਚ ਅਕਾਲੀ ਵਿਧਾਇਕ ਦਿਲਰਾਜ ਭੂੰਦੜ ਅਤੇ ‘ਆਪ’ ਵਿਧਾਇਕ ਜਗਦੇਵ ਕਮਾਲੂ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਸੀ.ਪੀ.ਆਈ ਦੇ ਸਕੱਤਰ ਤੇ ਸਾਬਕਾ ਵਿਧਾਇਕ ਹਰਦੇਵ ਅਰਸ਼ੀ ਮੌਜੂਦ ਸਨ। ਕਮੇਟੀ ਆਗੂ ਕਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਜਖੇਪਲ ਨੇ ਸੰਵਾਦ ਦੀ ਰੂਪ ਰੇਖਾ ਅਤੇ ਭਵਿੱਖ ਦੇ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਦੱਸੇ। ਧਰਮ ਸਿੰਘ ਨੇ ਅੱਗੇ ਆਖਿਆ , ‘ਨੀਂਦ ਦੀਆਂ ਗੋਲੀਆਂ ਲੈ ਕੇ ਸੌਂਦੇ ਨੇ ਕਿਸਾਨ, ਬਦਲੀਆਂ ਰੱੁਤਾਂ ਨੇ ਲੀਡਰਾਂ ਦੀ ਤਕਦੀਰ ਬਦਲੀ ਹੈ, ਕਿਰਤੀ ਤਾਂ ਅੱਜ ਵੀ ਰੋਹੀ ਦੀ ਕਿੱਕਰ ਵਾਂਗੂ ਇਕੱਲਾ ਹੈ’। ਕਰਜ਼ਾ ਮਾਫ਼ੀ ਬਾਰੇ ਆਖਿਆ , ‘ਕਿਤੇ ਇਹ ਕਰਜ਼ਾ ਮਾਫ਼ੀ ਕੱਤੇ ਦੀ ਬਿਮਾਰੀ ਬਣ ਜਾਵੇ।’
            ਅੱਜ ਵਿਧਵਾਵਾਂ ਦੇ ਚਿਹਰੇ ਇਹੋ ਪੁੱਛ ਰਹੇ ਸਨ ਕਿ ‘ ਕੱਲਾ ਕਿਰਤੀ ਹੀ ਖ਼ੁਦਕੁਸ਼ੀ ਕਿਉਂ ਕਰਦਾ ਹੈ।’ ਨਮੋਸ਼ੇ ਚਿਹਰਿਆਂ ਵਿਚ ਅੱਜ ਘਿਰਿਆ ਪੰਜ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਦਾ ਬੱਚਾ ਬਲਰਾਜ ਨਹੀਂ ਜਾਣਦਾ ਸੀ ਕਿ ਚੁੱਪ ਕਿਉਂ ਪਸਰੀ ਹੈ। ਉਸ ਦੀ ਮਾਂ ਬਲਜੀਤ ਕੌਰ ਨੇ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਪੌਣੇ ਦੋ ਏਕੜ ਜ਼ਮੀਨ ਬਚੀ ਹੈ ਤੇ ਜਦੋਂ ਆੜ੍ਹਤੀਏ ਨੇ ਕੁਰਕੀ ਦੇ ਹੁਕਮ ਲੈ ਲਏ, ਉਸ ਦਾ ਪਤੀ ਖੇਤਾਂ ’ਚ ਹੀ ਢੇਰ ਹੋ ਗਿਆ। ਹੁਣ ਕਿੱਲੇ ਬੱਝੀ ਇੱਕ ਮੱਝ ਦਾ ਦੁੱਧ ਹੀ ਸਹਾਰਾ ਹੈ। ਅੰਗਹੀਣ ਵਿਧਵਾ ਅੌਰਤ ਰਣਜੀਤ ਕੌਰ ਦਾ ਪਤੀ ਖ਼ੁਦਕੁਸ਼ੀ ਕਰ ਗਿਆ ਤੇ 9 ਸਾਲ ਦਾ ਬੱਚਾ ਉਸ ਕੋਲ ਬਚਿਆ ਹੈ।  ਸੀਨੀਅਰ ਪੱਤਰਕਾਰ ਸ੍ਰੀ ਐਸ.ਪੀ ਸਿੰਘ ਨੇ ਸੰਵਾਦ ’ਚ ਕੜੀ ਬਣਦੇ ਹੋਏ ਮੌਜੂਦਾ ਵਿਵਸਥਾ ਵੱਲੋਂ ਕਿਰਤੀ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਮਾਨਸਿਕ ਪੱਧਰ ਨੂੰ ਮਾਰੀ ਸੱਟ ਦੀ ਗੱਲ ਕੀਤੀ। ਸਰਕਾਰਾਂ ਨੇ ਕਾਮਿਆਂ ਨੂੰ ਏਨਾ ਥਕਾ ਦਿੱਤਾ ਹੈ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮਾਮੂਲੀ ਮੰਗਾਂ ਲਈ ਦਰ ਦਰ ਭਟਕਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ। ਸੀਨੀਅਰ ਪੱਤਰਕਾਰ ਹਮੀਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਵੀ ਚੌਤਰਫਾ ਸੰਕਟ ਦੀ ਗੱਲ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਆਖਿਆ ਕਿ ਕਿਸਾਨਾਂ ਤੇ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਨੂੰ ਮੌਜੂਦਾ ਅਲਾਮਤਾਂ ਨਾਲ ਕਈ ਪੜਾਵਾਂ ਤੇ ਲੜਨਾ ਪੈ ਰਿਹਾ ਹੈ।
                  ‘ਇਲਾਜ ਨਾਲੋਂ ਤਾਂ ਮੌਤ ਸਸਤੀ ਹੈ’, ਕਿਸੇ ਵਿਧਵਾ ਨੇ ਇਹ ਗੱਲ ਵੀ ਰੱਖੀ। ਸਰਕਾਰ ਜਰਵਾਣੀ ਹੈ, ਅਸੀਂ ਕਿਥੇ ਫ਼ਰਿਆਦ ਕਰੀਏ।  ਬਠਿੰਡਾ ਖ਼ਿੱਤੇ ਚੋਂ ਪੁੱਜੀ ਹਰ ਵਿਧਵਾ ਤਰਫ਼ੋਂ ਨੌਜਵਾਨ ਲੜਕੀ ਕਿਰਨਜੀਤ ਕੌਰ ਝੁਨੀਰ  ਅਤੇ ਜਸਪ੍ਰੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਲੀਡਰਾਂ ਨੂੰ ਨਸੀਹਤ ਦਿੱਤੀ ਕਿ ਉਹ ਹੁਣ ਦੂਸ਼ਣਬਾਜ਼ੀ ਛੱਡ ਦੇਣ, ਖੇਤਾਂ ਦੇ ਕਾਮਿਆਂ ਦੇ ਦੁੱਖ ਸਮਝਣ ਜੋ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਲੁੱਟੇ ਜਾ ਚੁੱਕੇ ਹਨ। ਸੀਪੀਆਈ ਦੇ ਸਕੱਤਰ ਹਰਦੇਵ ਅਰਸ਼ੀ ਨੇ ਆਖਿਆ ਕਿ ਮੌਜੂਦਾ ਸਿਸਟਮ ਨੂੰ ਕਟਹਿਰੇ ਵਿਚ ਖੜ੍ਹੇ ਕੀਤੇ ਬਿਨਾਂ ਪੱਕਾ ਇਲਾਜ ਸੰਭਵ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਆਖਿਆ ਕਿ ਪਿੰਡਾਂ ਦੇ ਗੁਰੂ ਘਰਾਂ ਦੀਆਂ ਕਮੇਟੀਆਂ ਨੂੰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਪਰਵਾਰਾਂ ਦੀ ਬਾਂਹ ਫੜਨ ਲਈ ਅੱਗੇ ਆਉਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ।
          ਵਿਧਾਇਕ ਦਿਲਰਾਜ ਭੂੰਦੜ ਨੇ ਆਗੂਆਂ ਨੂੰ ਹੁਣ ਦੂਸ਼ਣਬਾਜ਼ੀ ਛੱਡ ਕੇ ਇਲਾਜ ਲਈ ਸੋਚਣਾ ਵਾਸਤੇ ਆਖਿਆ ਜਦੋਂ ਕਿ ‘ਆਪ’ ਵਿਧਾਇਕ ਜਗਦੇਵ ਕਮਾਲੂ ਨੇ ਆਖਿਆ ਅੱਜ ਦਾ ਨੇਤਾ ਹੁਣ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਹੱਕ ਕਰਕੇ ਨਹੀਂ, ਅਹਿਸਾਨ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਡਾ.ਗੁਰਮੇਲ ਮੌਜੀ ਨੇ ਸਭਨਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕਮੱੁਠ ਅਤੇ ਜਾਗਣ ਦਾ ਸੱਦਾ ਦਿੱਤਾ। ਜਨਤਿਕ ਸੰਵਾਦ ਵਿਚ ਕਿਸਾਨ ਆਗੂ ਸ਼ਿੰਗਾਰਾ ਸਿੰਘ ਮਾਨ, ਮਾਸਟਰ ਖੇਤਾ ਸਿੰਘ, ਦਰਸ਼ਨ ਧਨੇਠਾ, ਨਵਦੀਪ ਜਖੇਪਲ, ਚਰਨਜੀਤ ਕੌਰ ਲੁਬਾਣਾ,ਮਨਜੀਤ ਕੌਰ,ਪ੍ਰਗਟ ਸਿੰਘ ਹਾਜ਼ਰ ਸਨ।

                                  ਆਖਰੀ ਪਹਿਰ 
                    ..ਸਾਡੇ ਕਰਮੀਂ ਦਰਦ ਬੜਾ 
                                 ਚਰਨਜੀਤ ਭੁੱਲਰ
ਬਠਿੰਡਾ : ਬਠਿੰਡਾ ਦੇ ਕਿਸਾਨ ਮੋਰਚੇ ਵਿਚ ਜਦੋਂ ਬਜ਼ੁਰਗ ਔਰਤਾਂ ਦੇ ਹੰਝੂ ਕਿਰੇ ਤਾਂ ਸੰਘਰਸ਼ੀ ਪਿੜ ਵੀ ਗਿੱਲਾ ਹੋ ਗਿਆ। ਕਿਸਾਨ ਘਰਾਂ ਦੀਆਂ ਕਦੇਂ ਇਹ ਸੁਹਾਣੀਆਂ ਸਨ ਜੋ ਹੁਣ ਜ਼ਿੰਦਾ ਲਾਸ਼ ਬਣ ਗਈਆਂ ਹਨ। ਫਰਿਆਦਾਂ ਦੇ ਲੇਲੜੀਆਂ ਨੇ ਇਨ•ਾਂ ਦੀ ਝੋਲੀ ਖੈਰ ਨਹੀਂ ਪਾਈ। ਇਨ•ਾਂ ਨੇ ਪੂਰੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਸੰਘਰਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਹੀ ਗੁਜਾਰ ਦਿੱਤੀ। ਹੁਣ ਇਨ•ਾਂ ਨੂੰ ਹਕੂਮਤ ਇੱਕ ਖੜਸੁੱਕ ਦਰੱਖਤ ਵਾਂਗੂ ਜਾਪਦੀ ਹੈ ਜਿਸ ਤੋਂ ਕਦੇ ਕੋਈ ਠੰਢਾ ਬੁੱਲਾ ਨਹੀਂ ਮਿਲਿਆ। ਜਦੋਂ ਕੋਈ ਸੰਘਰਸ਼ ਛਿੜਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਨ•ਾਂ ਔਰਤਾਂ ਦੇ ਦੁੱਖਾਂ ਦੀ ਪੰਡ ਵੀ ਖਿਲਰਦੀ ਹੈ। ਕਿਸੇ ਬਿਰਧ ਦੇ ਹੰਝੂ ਜਵਾਨ ਪੁੱਤ ਦੇ ਤੁਰ ਜਾਣ ਦਾ ਗਵਾਹ ਬਣਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਕਿਸੇ ਦੀ ਚਿੱਟੀ ਚੁੰਨੀ ਰੁੱਸ ਗਏ ਖੇਤਾਂ ਦੀ ਨਿਸ਼ਾਨੀ ਬਣਦੀ ਹੈ। ਸੰਗਰੂਰ ਦੇ ਪਿੰਡ ਛਾਜਲੀ ਦੀ ਇੱਕ ਬਿਰਧ ਔਰਤ ਲਾਭ ਕੌਰ ਨੂੰ ਪੁੱਛੋ ਕਿ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦਾ ਖਜ਼ਾਨਾ ਕਿਵੇਂ ਮੁੱਕਦਾ ਹੈ। ਪਹਿਲਾਂ ਜਵਾਨ ਪੋਤੇ ਨੇ ਖੁਦਕੁਸ਼ੀ ਕੀਤੀ, ਫਿਰ ਪੁੱਤ ਨੇ ਜੀਵਨ ਲੀਲਾ ਸਮਾਪਤ ਕਰ ਲਈ , ਅਖੀਰ ਉਸ ਦਾ ਪਤੀ ਵੀ ਇਹੋ ਰਾਹ ਗਿਆ। ਇੱਕੋ ਵਰੇ• ਵਿਚ ਤਿੰਨ ਵਾਰ ਸੱਥਰ ਵਿਛੇ। ਉਸ ਦੇ ਹਓਕਿਆਂ ਨੂੰ ਸਰਕਾਰ ਸਮਝ ਨਹੀਂ ਸਕੀ ਹੈ। ਤਾਹੀਓ ਉਸ ਨੂੰ ਕਿਸਾਨ ਮੋਰਚੇ ਵਿਚ ਕੁੱਦਣਾ ਪਿਆ ਹੈ। ਉਹ ਤਾਂ ਹੁਣ ਹਰ ਸੰਘਰਸ਼ ਵਿਚ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਜੋ ਖੇਤਾਂ ਦੀ ਗੁਆਚੀ ਬਰਕਤ ਮੁੜ ਆਵੇ। ਇਸੇ ਪਿੰਡ ਦੀ ਇੱਕ ਹੋਰ ਅਭਾਗੀ ਮੁਖਤਿਆਰ ਕੌਰ ਵੀ ਤਸਵੀਰਾਂ ਦਿਖਾ ਰਹੀ ਸੀ। ਉਸ ਦੇ ਦੋ ਪੁੱਤ ਖੁਦਕੁਸ਼ੀ ਕਰ ਗਏ ਅਤੇ ਪਤੀ ਨੇ ਵੀ ਇਹੋ ਰਾਹ ਚੁਣਿਆ।
                    ਇਹ ਔਰਤ ਆਖਦੀ ਹੈ ਕਿ ਉਸ ਨੇ ਤਿੰਨ ਵਾਰ ਬਲਦੇ ਸਿਵੇ ਵੇਖ ਲਏ ਹਨ। ਹੁਣ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਹੀ ਸੁਆਹ ਬਣ ਗਈ ਹੈ। ਉਹ ਬਚੇ ਖੁਚੇ ਘਰ ਨੂੰ ਬਚਾਉਣ ਲਈ ਲੋਕ ਸੰਘਰਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਨਾਹਰੇ ਮਾਰਦੀ ਹੈ। ਇਵੇਂ ਬਿਰਧ ਬਚਨ ਕੌਰ ਕੋਲ ਹੁਣ ਉਧਾਰੇ ਸਾਹ ਹੀ ਬਚੇ ਹਨ। ਏਨੀ ਕਮਜ਼ੋਰ ਪੈ ਗਈ ਹੈ ਕਿ ਤੁਰਨਾ ਮੁਸ਼ਕਲ ਹੈ। ਉਸ ਨੇ ਹਰ ਸੰਘਰਸ਼ ਦਾ ਰਾਹ ਵੇਖਿਆ ਹੈ। ਉਸ ਦੇ ਘਰ ਚੋਂ ਵੀ ਵਾਰ ਵਾਰ ਅਰਥੀ ਉਠੀ ਹੈ। ਜੇਠੂਕੇ ਪਿੰਡ ਦੀ 70 ਵਰਿ•ਆਂ ਦੀ ਅਮਰ ਕੌਰ ਤਾਂ ਤਿੰਨ ਦਹਾਕੇ ਤੋਂ ਸੰਘਰਸ਼ ਵਿਚ ਕਦਮ ਮਿਲਾ ਕੇ ਚੱਲ ਰਹੀ ਹੈ ਤਾਂ ਜੋ ਛੋਟੀ ਤੇ ਦਰਮਿਆਨੀ ਕਿਸਾਨੀ ਨੂੰ ਮੰਜ਼ਲ ਮਿਲ ਸਕੇ। ਇਸੇ ਪਿੰਡ ਦੀ ਬਜ਼ੁਰਗ ਤੇਜ ਕੋਰ ਨੂੰ ਵੀ ਉਸ ਦੀਆਂ ਨੂੰਹਾਂ ਲੋਕ ਮੋਰਚਿਆਂ ਵਿਚ ਭੇਜਦੀਆਂ ਹਨ। ਬਠਿੰਡਾ ਦਾ ਕਿਸਾਨ ਮੋਰਚਾ ਅੱਜ 17 ਵੇਂ ਦਿਨ ਵਿਚ ਦਾਖਲ ਹੋ ਚੁੱਕਾ ਹੈ ਅਤੇ ਅੱਜ ਸੰਗਰੂਰ ਜ਼ਿਲ•ੇ ਵਿਚੋਂ ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿਚ ਔਰਤਾਂ ਤੇ ਕਿਸਾਨ ਪੁੱਜੇ। ਝੋਨੇ ਦਾ ਸੀਜਨ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਹੁਣ ਕਿਸਾਨ ਮੋਰਚੇ ਦੀ ਕਮਾਨ ਔਰਤਾਂ ਦੇ ਹੱਥ ਆਉਣ ਲੱਗੀ ਹੈ। ਅੱਜ ਭਾਰਤੀ ਕਿਸਾਨ ਯੂਨੀਅਨ (ਉਗਰਾਹਾਂ) ਦੇ ਸੂਬਾ ਪ੍ਰਧਾਨ ਜੋਗਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਉਗਰਾਹਾਂ, ਸੀਨੀਅਰ ਮੀਤ ਪ੍ਰਧਾਨ ਝੰਡਾ ਸਿੰਘ ਜੇਠੂਕੇ ਤੇ ਕਿਸਾਨੀ ਮਸਲਿਆਂ ਤੇ ਸਰਕਾਰੀ ਚੁੱਪ ਤੇ ਸੁਆਲ ਖੜ•ੇ ਕੀਤੇ।
                   ਮਹਿਲਾ ਆਗੂ ਹਰਿੰਦਰ ਕੌਰ ਬਿੰਦੂ ਅਤੇ ਸੰਗਰੂਰ ਜ਼ਿਲ•ੇ ਦੀ ਮਹਿਲਾ ਅਗੂ ਸੁਖਪਾਲ ਕੌਰ ਛਾਜਲੀ ਨੇ ਆਖਿਆ ਕਿ ਹੁਣ ਝੋਨੇ ਦਾ ਸੀਜਨ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਆਉਂਦੇ ਦਿਨਾਂ ਵਿਚ ਔਰਤਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਵਧਾਈ ਜਾਵੇਗੀ। ਅੱਜ ਵੀ ਕਿਸਾਨ ਆਗੂ ਸਰਕਾਰ ਵਲੋਂ ਘੱਟੀ ਘੇਸਲ ਤੋਂ ਨਰਾਜ਼ ਸਨ। ਗਰਮੀ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਕਿਸਾਨ ਮੋਰਚੇ ਵਿਚ ਕਿਸਾਨਾਂ ਦਾ ਜ਼ੋਸ ਵੀ ਹੁਣ ਵੱਧਣ ਲੱਗਾ ਹੈ ਅਤੇ ਮਾਹੌਲ ਵੀ ਅੰਗੜਾਈ ਲੈਣ ਲੱਗਾ ਹੈ। ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਪਾਸਾ ਨਾ ਬਦਲਿਆ ਤਾਂ ਕਿਸਾਨੀ ਰੋਹ ਪਾਸਾ ਲੱਦਣ ਲਈ ਖੜ•ਾ ਹੋਵੇਗਾ, ਕਿਸਾਨ ਆਗੂਆਂ ਨੇ ਅੱਜ ਇਹੋ ਸੁਨੇਹਾ ਦਿੱਤਾ।  ਅੱਜ ਕਿਸਾਨ ਮੋਰਚੇ ਨੂੰ ਅਮਰੀਕ ਸਿੰਘ ਗੰਢੂਆ, ਜਸਵਿੰਦਰ ਸੋਮਾ,ਰਾਮਸਰਨ ਸਿੰਘ ਉਗਰਾਹਾਂ,ਰਾਮ ਸਰੂਪ ਚੰਦ,ਦਰਸ਼ਨ ਚੰਗਾਲੀ ਅਤੇ ਜਗਤਾਰ ਸਿੰਘ ਕਾਲਾਝਾੜ ਨੇ ਸੰਬੋਧਨ ਕੀਤਾ।
        

                                                                     ਖੁਦਕੁਸ਼ੀ ਦਾ ਸੌਦਾ
                                     ਰੁੱਸੇ ਟਾਹਲੀ ਵਾਲੇ ਖੇਤ, ਪੈ ਗਏ ਘਰਾਂ ਵਿਚ ਵੈਣ
                                                                     ਚਰਨਜੀਤ ਭੁੱਲਰ
ਬਠਿੰਡਾ : ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਹੁਣ ਖੇਤੀ ਇਕੱਲੀ ਘਾਟੇ ਦਾ ਨਹੀਂ ,ਬਲਕਿ ਖੁਦਕੁਸ਼ੀ ਦਾ ਵੀ ਸੌਦਾ ਬਣ ਗਈ ਹੈ। ਖਾਸ ਤੌਰ ਤੇ ਕਪਾਹ ਖ਼ਿੱਤੇ ਵਿਚ ਅੰਨਦਾਤਾ ਨੂੰ ਬੁਰੇ ਦਿਨਾਂ ਨੇ ਪਿੰਜ ਸੁੱਟਿਆ ਹੈ। ਦਮ ਤੋੜ ਰਹੀ ਖੇਤੀ ਨੇ ਕਿਸਾਨਾਂ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਨੂੰ ਬੰਜਰ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਢਾਈ ਦਹਾਕੇ ਤੋਂ ਇਸ ਖ਼ਿੱਤੇ ਦਾ ਕਿਸਾਨ ਅੱਛੇ ਦਿਨਾਂ ਦੀ ਉਡੀਕ ਵਿਚ ਹੈ। ਕਦੇ ਅਮਰੀਕਨ ਸੁੰਡੀ ਤੇ ਕਦੇ ਚਿੱਟਾ ਮੱਛਰ, ਉਪਰੋਂ ਕੁਦਰਤੀ ਕਹਿਰ ਕਿਸਾਨ ਘਰਾਂ ਵਿਚ ਵਿਛਦੇ ਸੱਥਰਾਂ ਦੀ ਲੜੀ ਨੂੰ ਟੁੱਟਣ ਨਹੀਂ ਦੇ ਰਿਹਾ। ਜੰਮਦੇ ਨਿਆਣਿਆਂ ਸਿਰ ਕਰਜ਼ਾ, ਚਿੱਟੀਆਂ ਚੁੰਨੀਆਂ ਦਾ ਵਧਣਾ ਤੇ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੇ ਆਖਰੀ ਪਹਿਰ ਬਜ਼ੁਰਗਾਂ ਦਾ ਰੇਲ ਮਾਰਗਾਂ ਤੇ ਬੈਠਣਾ, ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਖੇਤੀ ਨੂੰ ਪਏ ਸੋਕੇ ਦੀ ਤਸਵੀਰ ਹੈ। ਮਾਲਵਾ ਪੱਟੀ ਦੇ ਮੁਰੱਬਿਆਂ ਵਾਲੇ ਹੁਣ ਲੇਬਰ ਚੌਂਕਾਂ ਵਿਚ ਮੂੰਹ ਲਪੇਟ ਕੇ ਸ਼ੌਕ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਖੜ•ਦੇ। ਧੀਅ ਦੇ ਵਿਆਹ ਲਈ ਨਵਾਂ ਟਰੈਕਟਰ ਵੇਚਣਾ ਕਿਸੇ ਬਾਪ ਦਾ ਚਾਅ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ। ਬੈਂਕਾਂ ਦੇ ਨੋਟਿਸ ਤੇ ਸ਼ਾਹੂਕਾਰ ਦੇ ਦਬਕੇ ਹੁਣ ਜੈ ਕਿਸਾਨ ਦੇ ਨਾਅਰੇ ਦਾ ਮੂੰਹ ਚਿੜਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਕਪਾਹ ਪੱਟੀ ਵਿਚ ਚਿੱਟੇ ਮੱਛਰ ਦੀ ਮਾਰ ਮਗਰੋਂ ਮੁੜ ਕਿਸਾਨਾਂ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਦੇ ਸਿਵੇ ਬਲਨ ਲੱਗੇ ਹਨ। ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ 15 ਸਤੰਬਰ 2015 ਤੋਂ ਮਗਰੋਂ ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਔਸਤਨ ਇੱਕ ਖੁਦਕੁਸ਼ੀ ਹੋਣ ਲੱਗੀ ਹੈ। ਕਿਸਾਨ ਮਜ਼ਦੂਰ ਧਿਰਾਂ ਨੇ ਮੁੜ ਖੇਤੀ ਬਚਾਉਣ ਲਈ ਹਾਅ ਦਾ ਨਾਅਰਾ ਮਾਰਿਆ ਹੈ। ਸਰਕਾਰ ਨੇ 643 ਕਰੋੜ ਦਾ ਮੁਆਵਜ਼ਾ ਭੇਜਿਆ ਹੈ ਜਿਸ ਨੇ ਪਟਵਾਰੀਆਂ ਤੇ ਦਲਾਲਾਂ ਦੀ ਸਾਂਝ ਨੂੰ ਪੱਕਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਦੇ 64 ਕਰੋੜ ਖ਼ਜ਼ਾਨੇ ਵਿਚ ਹੀ ਫਸੇ ਹੋਏ ਹਨ। ਟਿਊਬਵੈਲ ਕੁਨੈਕਸ਼ਨਾਂ ਦੀ ਵੰਡ ਖੇਤੀ ਦੇ ਮੂਲ ਦੁੱਖਾਂ ਦਾ ਸੰਕਟ ਨਿਵਾਰਨ ਨਹੀਂ ਕਰਦੀ।
                      ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਕਿਸਾਨੀ ਲਈ ਲੰਘੇ ਢਾਈ ਦਹਾਕੇ ਘਰਾਂ ਦੇ ਸਿਆੜਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਖਾ ਗਏ ਹਨ। ਦਿਨ ਕਟੀ ਲਈ ਗਹਿਣੇ ਵੇਚਣੇ,ਪਸ਼ੂ ਵੇਚਣੇ, ਦਰਖ਼ਤ ਵੇਚਣੇ, ਘਰ ਵੇਚਣੇ, ਜ਼ਮੀਨ ਵੇਚਣੀ ਹੁਣ ਨਿੱਤ ਦਿਨ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਬਣ ਗਈ ਹੈ। ਰਸਦੇ ਵਸਦੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਕਿਸਾਨ ਘਰਾਂ ਨੂੰ ਛੱਪਰਪਾੜ ਦੁੱਖਾਂ ਨੇ ਮੌਤ ਦੇ ਖੂਹ ਤੇ ਲਿਆ ਖੜ•ਾ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਮੋਗਾ ਜ਼ਿਲ•ੇ ਦੇ ਪਿੰਡ ਸੈਦੋਕੇ ਦੇ ਕਿਸਾਨ ਅਜੈਬ ਸਿੰਘ ਦੇ ਘਰ ਨੂੰ ਜਿੰਦਰਾ ਵੱਜ ਗਿਆ ਹੈ। ਉਸ ਦੀ ਅਰਥੀ ਨੂੰ ਤਾਂ ਕੋਈ ਮੋਢਾ ਦੇਣ ਵਾਲਾ ਵੀ ਨਹੀਂ ਬਚਿਆ ਸੀ। ਚਾਰੋ ਪੁੱਤਰ ਮੌਤ ਦੇ ਮੂੰਹ ਚਲੇ ਗਏ। ਅਖੀਰ ਅਜੈਬ ਸਿੰੰਘ ਦੀ ਮੌਤ ਇਸ ਘਰ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਦਾ ਆਖਰੀ ਚੈਪਟਰ ਸੀ। ਪਹਿਲਾਂ ਜ਼ਮੀਨ ਖੁਸ ਗਈ, ਫਿਰ ਨੌਜਵਾਨ ਪੁੱਤ। ਪਿੰਡ ਵਾਲੇ ਆਖਦੇ ਹਨ,ਅਜੈਬ ਸਿਓ ਭਲਾ ਬੰਦਾ ਸੀ, ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਇਹ ਗੱਲ ਸਮਝ ਪੈਂਦੀ ਤਾਂ ਇਸ ਘਰ ਕੋਲ ਇਕੱਲਾ ਤਾਲਾ ਨਹੀਂ ਬਚਣਾ ਸੀ। ਇਸੇ ਪਿੰਡ ਦੀ ਬਜ਼ੁਰਗ ਔਰਤ ਕਰਤਾਰ ਕੌਰ ਕੋਲ ਤਾਂ ਹੁਣ ਘਰ ਵੀ ਨਹੀਂ ਬਚਿਆ। ਖੇਤੀ ਸੰਕਟ ਵਿਚ ਉਸ ਨੇ ਦੋਵੇਂ ਪੁੱਤ ਗੁਆ ਲਏ ਤੇ ਮਗਰੋਂ ਪਤੀ ਵੀ ਜਹਾਨੋਂ ਚਲਾ ਗਿਆ। ਨੂੰਹ ਵੀ ਬੱਚਿਆਂ ਸਮੇਤ ਘਰੋਂ ਚਲੀ ਗਈ। ਸਭ ਕੁਝ ਵਿਕ ਗਿਆ, ਹੁਣ ਇਸ ਔਰਤ ਕੋਲ ਸਿਰਫ਼ ਪਿੰਡ ਦਾ ਭਾਈਚਾਰਾ ਬਚਿਆ ਹੈ। ਉਸ ਨੂੰ ਤਾਂ ਬੁਢਾਪਾ ਪੈਨਸ਼ਨ ਵੀ ਨਸੀਬ ਨਹੀਂ ਹੋਈ। ਬਠਿੰਡਾ ਦੇ ਪਿੰਡ ਕੋਠਾ ਗੁਰੂ ਦਾ ਕਿਸਾਨ ਛੋਟੂ ਸਿੰਘ ਹੁਣ ਗੁਰੂ ਘਰ ਵਿਚ ਬੈਠਾ ਹੈ। ਨਾ ਘਰ ਰਿਹਾ ਤੇ ਨਾ ਜ਼ਮੀਨ। 15 ਏਕੜ ਜ਼ਮੀਨ ਹੁਣ ਸ਼ਾਹੂਕਾਰ ਦੇ ਨਾਮ ਤੇ ਬੋਲਦੀ ਹੈ।
                   ਸਭਨਾਂ ਕਿਸਾਨਾਂ ਦੀ ਇੱਕੋ ਕਹਾਣੀ ਹੈ, ਫਸਲਾਂ ਦਾ ਫੇਲ• ਹੋਣਾ, ਸ਼ਾਹੂਕਾਰ ਦੀ ਵਹੀ ਤੇ ਕੁਰਕੀ ਦੇ ਹੋਕੇ। ਲੋਨ ਤੇ ਲਕੀਰ ਫੇਰਦੇ ਫੇਰਦੇ ਸਭ ਕਿਸਾਨ ਅਖੀਰ ਖੁਦ ਮਿਟ ਗਏ। ਪਟਿਆਲਾ ਦੇ ਪਿੰਡ ਗੱਜੂਮਾਜਰਾ ਦਾ 16 ਏਕੜ ਦਾ ਮਾਲਕ ਇੱਕ ਕਿਸਾਨ ਤਾਂ ਸਭ ਕੁਝ ਵਿਕਣ ਮਗਰੋਂ ਹੁਣ ਸ਼ਾਮਲਾਟ ਵਿਚ ਬੈਠਾ ਹੈ। ਇਸ ਬਜ਼ੁਰਗ ਦੇ ਹੱਥੋਂ ਚਾਰ ਲੜਕੇ ਕਿਰੇ ਹਨ, ਇੱਕ ਖੁਦਕੁਸ਼ੀ ਕਰ ਗਿਆ ਅਤੇ ਤਿੰਨ ਬਿਮਾਰੀ ਨੇ ਖੋਹ ਲਏ। ਮੁਕਤਸਰ ਦੇ ਪਿੰਡ ਗੱਗੜ ਦਾ ਕਿਸਾਨ ਕਾਕਾ ਸਿੰਘ ਕਦੇ ਮੁਰੱਬਿਆ ਵਾਲਾ ਸਰਦਾਰ ਸੀ। ਹੁਣ ਉਹ ਦਿਹਾੜੀ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਫਾਜਿਲਕਾ ਦੇ ਪਿੰਡ ਪਾਕਾ ਵਿਚ ਤਾਂ ਫਸਲੀ ਖ਼ਰਾਬੇ ਨੇ 35 ਘਰਾਂ ਵਿਚ ਸੱਥਰ ਵਿਛਾਏ ਹਨ। ਮਾਂ ,ਹੁਣ ਸੱਥ ਵਿਚੋਂ ਦੀ ਲੰਘਿਆ ਨਹੀਂ ਜਾਂਦਾ, ਇਹ ਆਖ ਕੇ ਪਿੰਡ ਕੋਠਾ ਗੁਰੂ ਦੇ ਕਿਸਾਨ ਪਿਆਰਾ ਸਿੰਘ ਨੇ ਖੁਦਕੁਸ਼ੀ ਕਰ ਲਈ ਸੀ। ਆਖਰੀ ਪੰਜ ਏਕੜ ਜ਼ਮੀਨ ਵਿਕਣ ਮਗਰੋਂ ਉਸ ਕੋਲ ਸਿਰਫ਼ ਜ਼ਹਿਰ ਖਾਣ ਜੋਗੇ ਪੈਸੇ ਹੀ ਬਚੇ ਸਨ। ਨੂੰਹ ਛੱਡ ਕੇ ਚਲੀ ਗਈ, ਹੁਣ ਬਜ਼ੁਰਗ ਮਾਂ ਮੁਆਵਜ਼ੇ ਲਈ ਭਟਕ ਰਹੀ ਹੈ। ਬਰਨਾਲਾ ਦੇ ਪਿੰਡ ਦੀਵਾਨਾ ਦੀ ਬਿੰਦਰ ਕੌਰ ਦੇ ਦੁੱਖ ਵੀ ਕੋਈ ਘੱਟ ਨਹੀਂ ਹਨ। ਕਰਜ਼ੇ ਵਿਚ ਜ਼ਮੀਨ ਵਿਕ ਗਈ, ਪਹਿਲਾਂ ਜਵਾਨ ਪੁੱਤ ਅਤੇ ਫਿਰ ਸਿਰ ਦਾ ਸਾਈਂ ਖੁਦਕੁਸ਼ੀ ਕਰ ਗਿਆ। ਇਵੇਂ ਹੀ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਵੀ ਕੋਈ ਵੱਖਰੀ ਨਹੀਂ।
                    ਮੁਕਤਸਰ ਦੇ ਪਿੰਡ ਫੱਕਰਸਰ ਥੇੜੀ ਦਾ ਬਜ਼ੁਰਗ ਮਜ਼ਦੂਰ ਜੋੜਾ ਹੁਣ ਗੁਰੂ ਘਰ ਚੋਂ ਰੋਟੀ ਪਾਣੀ ਛਕਣ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਹੈ। ਬਜ਼ੁਰਗ ਮੁਖਤਿਆਰ ਸਿੰਘ ਖੁਦ ਤਾਂ ਅੰਨ•ਾ ਹੈ ਪ੍ਰੰਤੂ ਕੋਈ ਵੀ ਸਰਕਾਰ ਉਸ ਦੇ ਦੁੱਖ ਨਹੀਂ ਵੇਖ ਸਕੀ। ਇੱਕ ਜਵਾਨ ਪੁੱਤ ਨੇ ਵਿਆਹ ਤੋਂ ਦੂਸਰੇ ਦਿਨ ਹੀ ਖੁਦਕੁਸ਼ੀ ਕਰ ਲਈ ਅਤੇ ਦੂਸਰਾ ਜਵਾਨ ਲੜਕਾ ਵੀ ਇਸੇ ਰਾਹ ਚਲਾ ਗਿਆ। ਹੁਣ ਇਸ ਮਜ਼ਦੂਰ ਜੋੜੇ ਕੋਲ ਸਿਰਫ਼ ਦੁੱਖ ਬਚੇ ਹਨ।
                                      ਵਿਆਜ ਦੀਆਂ ਜ਼ਰਬਾਂ ਵਿਚ ਗੁਆਚਿਆ ਬਚਪਨ
ਕਿਸਾਨ ਘਰਾਂ ਦੇ ਵਾਰਿਸ ਛੋਟੇ ਹਨ ਜਿਨ•ਾਂ ਦੇ ਦੁੱਖ ਵੱਡੇ ਹਨ। ਕਰਜ਼ੇ ਦੀ ਪੰਡ ਜੋ ਪਹਿਲਾਂ ਪਿਓ ਦਾਦੇ ਦੇ ਸਿਰ ਤੇ ਸੀ, ਹੁਣ ਨਿਆਣੀ ਉਮਰੇ ਹੀ ਇਨ•ਾਂ ਦੇ ਸਿਰ ਤੇ ਟਿੱਕ ਗਈ ਹੈ। ਕੋਈ ਸਰਕਾਰ ਇਨ•ਾਂ ਬੱਚਿਆਂ ਦੇ ਹੰਝੂਆਂ ਦੀ ਰਮਜ਼ ਨਹੀਂ ਸਕੀ ਹੈ। ਸਕੂਲ ਜਾਣ ਦੀ ਉਮਰੇ ਇਨ•ਾਂ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਮਾਪਿਆਂ ਨਾਲ ਕਿਸਾਨ ਸੰਘਰਸ਼ਾਂ ਦੇ ਪਿੜ ਵਿਚ ਆਉਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ। ਜਿਵੇਂ ਕੋਈ ਸਰਕਾਰ ਦੀ ਖੇਤੀ ਨੀਤੀ ਨਹੀਂ, ਉਵੇਂ ਖੁਦਕੁਸ਼ੀ ਪੀੜਤ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਦੇ ਬੱਚਿਆਂ ਲਈ ਵੀ ਸਰਕਾਰ ਦੀ ਨਾ ਕੋਈ ਨੀਤੀ ਹੈ ਅਤੇ ਨਾ ਨੀਅਤ। ਖੇਤਾਂ ਵਿਚ ਸੁੱਖ ਹੁੰਦੀ ਤਾਂ ਨਰਮੇ ਚੁਗਾਈ ਦੇ ਦਿਨਾਂ ਵਿਚ ਸਕੂਲਾਂ ਵਿਚ ਬੱਚਿਆਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿਚ ਕਮੀ ਨਾ ਹੁੰਦੀ। ਮਾਪਿਆਂ ਨਾਲ ਪੈਲੀ ਰੁੱਸ ਗਈ ਅਤੇ ਇਨ•ਾਂ ਬੱਚਿਆਂ ਨਾਲ ਸੱਧਰਾਂ। ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੇ ਹਲੂਣੇ ਨੇ ਇਨ•ਾਂ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਨਿਆਣੀ ਉਮਰੇ ਹੀ ਸਿਆਣੇ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਜ਼ਿਲ•ਾ ਮਾਨਸਾ ਦੇ ਪਿੰਡ ਕਲੀਪੁਰ ਦੇ ਕਿਸਾਨ ਜੱਗਰ ਸਿੰਘ ਪੂਰੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਕਰਜ਼ ਨਾ ਉਤਾਰ ਸਕਿਆ। ਫਿਰ ਇਹੋ ਕਰਜ਼ ਉਸ ਲੜਕੇ ਆਤਮਾ ਸਿੰਘ ਤੇ ਬਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਖੁਦਕੁਸ਼ੀ ਦਾ ਕਾਰਨ ਬਣ ਗਿਆ। ਹੁਣ ਇਹੋ ਕਰਜ਼ ਕਿਸਾਨ ਜੱਗਰ ਸਿੰਘ ਦੀ ਪੋਤੇ ਅਤੇ ਪੋਤਰੀ ਸਿਰ ਤੇ ਹੈ। ਜੱਗਰ ਸਿੰਘ ਖੁਦ ਮੰਜੇ ਤੇ ਹੈ ਅਤੇ ਨੂੰਹ ਗੁਰਜੀਤ ਕੌਰ ਕੋਲ ਬੱਚਿਆਂ ਦੀ ਪਰਵਰਿਸ਼ ਦਾ ਕੋਈ ਸਾਧਨ ਨਹੀਂ ਹੈ।
                 ਮੁਕਤਸਰ ਜ਼ਿਲ•ੇ ਦੇ ਪਿੰਡ ਮਿਠੜੀ ਬੁੱਧ ਗਿਰ ਦਾ ਮਜ਼ਦੂਰ ਸੁਖਜੀਤ ਸਿੰਘ ਖੁਦਕੁਸ਼ੀ ਕਰ ਗਿਆ ਸੀ। ਉਸ ਦੇ ਦੋ ਬੱਚੇ ਹਨ ਜਿਨ•ਾਂ ਚੋਂ ਇੱਕ ਅੰਨ•ਾ ਅਤੇ ਦੂਸਰਾ ਅਧਰੰਗ ਪੀੜਤ ਹੈ। ਇਸ ਮਜ਼ਦੂਰ ਦੀ ਪਤਨੀ ਵੀਰਪਾਲ ਕੌਰ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਪੁੱਛਦੀ ਹੈ ਕਿ ਹੁਣ ਉਹ ਇਨ•ਾਂ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਕਿਥੇ ਜਾਵੇ। ਬਠਿੰਡਾ ਦੇ ਕੋਟੜਾ ਕੌੜਿਆਂ ਵਾਲੀ ਦੀ ਸਕੂਲੀ ਬੱਚੀ ਗਗਨਦੀਪ ਕੌਰ ਨੂੰ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦਾ ਝਟਕਾ ਕਦੇ ਨਹੀਂ ਭੁੱਲੇਗਾ। ਸੁਰਤ ਸੰਭਾਲਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਬਾਪ ਰਾਜ ਸਿੰਘ ਖੁਦਕੁਸ਼ੀ ਕਰ ਗਿਆ। ਮਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਚਲੀ ਗਈ। ਹੁਣ ਤਾਈ ਜਸਵੰਤ ਕੌਰ ਹੀ ਉਸ ਦਾ ਸਭ ਕੁਝ ਹੈ। ਸਰਕਾਰੀ ਮਦਦ ਹਾਲੇ ਤੱਕ ਨਹੀਂ ਬਹੁੜੀ। ਇਵੇਂ ਪਿੰਡ ਬੁੱਗਰ ਦੇ ਬੱਚੇ ਲਵਪ੍ਰੀਤ ਨੂੰ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਤੋਂ ਕਦੇ ਪਿਆਰ ਨਹੀਂ ਮਿਲ ਸਕਿਆ। ਉਹ ਆਪਣੀ ਨੇਤਰਹੀਣ ਦਾਦੀ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਕੌਰ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਹਕੂਮਤ ਤੋਂ ਮੁਆਵਜ਼ਾ ਮੰਗਣ ਲਈ ਕਿਸਾਨ ਸੰਘਰਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਉਂਗਲ ਫੜ ਕੇ ਲਿਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਭਾਵੇਂ ਇਹ ਬੱਚਾ ਸੜਕਾਂ ਤੇ ਵੱਜਦੇ ਨਾਹਰਿਆਂ ਤੋਂ ਅਣਜਾਣ ਹੈ ਪ੍ਰੰਤੂ ਉਹ ਮਹਿਸੂਸ ਜਰੂਰ ਕਰਦਾ ਹੋਵੇਗਾ ਕਿ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਵਿਹੜੇ ਸੁੱਖ ਨਹੀਂ। ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਧੀਆਂ ਹਨ ਜਿਨ•ਾਂ ਨੂੰ ਡੋਲੀ ਵੇਲੇ ਬਾਬਲ ਦਾ ਹੱਥ ਨਸੀਬ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਬਾਪ ਦੇ ਕਰਜ਼ ਦਾ ਬੋਝ ਇਨ•ਾਂ ਧੀਆਂ ਨਾਲ ਵੀ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
                  ਫਰੀਦਕੋਟ ਦੇ ਪਿੰਡ ਭਗਤੂਆਣਾ ਦੀਆਂ ਦੋ ਬੱਚੀਆਂ ਨੂੰ ਮਾਂ ਬਾਪ ਦੇ ਪਿਆਰ ਦਾ ਹਮੇਸ਼ਾ ਤਰਸੇਵਾਂ ਰਹੇਗਾ। ਤਿੰਨ ਏਕੜ ਜ਼ਮੀਨ ਦਾ ਮਾਲਕ ਕਿਸਾਨ ਭੋਲਾ ਸਿੰਘ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਨਾਲ ਜੱਦੋ-ਜਹਿਦ ਕਰਦਾ ਖੁਦਕੁਸ਼ੀ ਕਰ ਗਿਆ ਅਤੇ ਇਨ•ਾਂ ਬੱਚੀਆਂ ਦੀ ਮਾਂ ਦੀ ਜਾਪੇ ਦੌਰਾਨ ਹੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ। ਪੂਰਾ ਜੱਗ ਇਨ•ਾਂ ਲਈ ਸੁੰਨਾ ਰਹਿ ਜਾਣਾ ਸੀ ,ਜੇ ਤਾਇਆ ਗੁਰਜੰਟ ਸਿੰਘ ਇਨ•ਾਂ ਦੇ ਸਿਰ ਤੇ ਹੱਥ ਨਾ ਰੱਖਦਾ। ਸਰਕਾਰੀ ਹੱਥ ਇਨ•ਾਂ ਧੀਆਂ ਦੇ ਸਿਰ ਤੋਂ ਦੂਰ ਹੈ। ਇਨ•ਾਂ ਬੱਚੀਆਂ ਕੋਲ ਸਿਰਫ਼ ਬਾਪ ਦੀ ਤਸਵੀਰ ਬਚੀ ਹੈ। ਪਿੰਡ ਮਹਿਮਾ ਭਗਵਾਨਾ ਦਾ ਬੱਚਾ ਸਿਕੰਦਰ ਸਰਕਾਰਾਂ ਹੱਥੋਂ ਹਾਰ ਗਿਆ ਹੈ।ਸਿਕੰਦਰ ਦਾ ਬਾਪ ਖੁਦਕੁਸ਼ੀ ਕਰ ਗਿਆ ਅਤੇ ਹੁਣ ਸਿਕੰਦਰ ਆਪਣੇ ਬਾਪ ਦੀ ਤਸਵੀਰ ਲੈ ਕੇ ਹਰ ਕਿਸਾਨ ਧਰਨੇ ਵਿਚ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਤਸਵੀਰ ਉੱਚੀ ਚੁੱਕ ਚੁੱਕ ਕੇ ਦਿਖਾਉਂਦਾ ਹੈ ਪ੍ਰੰਤੂ ਇਹ ਤਸਵੀਰ ਅੱਜ ਤੱਕ ਕਿਸੇ ਅਧਿਕਾਰੀ ਦੇ ਨਜ਼ਰ ਨਹੀਂ ਪਈ। ਜੇਠੂਕੇ ਪਿੰਡ ਦੀ ਬੱਚੀ ਅਮਰਜੀਤ ਕੌਰ ਤਾਂ ਅੱਜ ਵੀ ਕਿਸੇ ਸ਼ਾਹੂਕਾਰ ਨੂੰ ਵੇਖ ਕੇ ਡਰ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਉਹ ਖੁਦਕੁਸ਼ੀ ਦੇ ਰਾਹ ਗਏ ਬਾਪ ਦੀ ਤਸਵੀਰ ਨੂੰ ਵਾਰ ਵਾਰ ਸਾਫ ਕਰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਤਸਵੀਰ ਲੈ ਕੇ ਉਹ ਕਈ ਦਫ਼ਾ ਸਰਕਾਰੀ ਦਫ਼ਤਰਾਂ ਵਿਚ ਵੀ ਗਈ ਹੈ। ਸਿਰਫ਼ ਡੇਢ ਏਕੜ ਇਸ ਪਰਿਵਾਰ ਕੋਲ ਰਹਿ ਗਈ ਹੈ ਅਤੇ ਗੁਜ਼ਾਰੇ ਦਾ ਕੋਈ ਸਾਧਨ ਨਹੀਂ।
                 ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਏਦਾ ਦੇ ਬੱਚੇ ਹਨ ਜਿਨ•ਾਂ ਨੂੰ ਵਿਆਜ ਦੀਆਂ ਜ਼ਰਬਾਂ ਨੇ ਬਚਪਨ ਉਮਰੇ ਹੀ ਦਬ ਲਿਆ ਹੈ। ਇਨ•ਾਂ ਬੱਚਿਆਂ ਦੇ ਹਿੱਸੇ ਕਦੇ ਵੀ ਕੋਈ ਸਰਕਾਰੀ ਸਕੀਮ ਨਹੀਂ ਆਈ ਜੋ ਉਨ•ਾਂ ਦੀ ਪਾਲਣ ਪੋਸ਼ਣ ਦਾ ਜਰੀਆ ਬਣ ਸਕੇ। ਇਨ•ਾਂ ਦੇ ਬਚਪਨ ਦੀਆਂ ਕਿਲਕਾਰੀਆਂ ਤਾਂ ਘਰਾਂ ਦੀ ਤੰਗੀ ਤੁਰਸ਼ੀ ਵਿਚ ਹੀ ਗੁਆਚ ਗਈਆਂ ਹਨ।
                                              ਰੋਂਦੀਆਂ ਨਾ ਜਾਣ ਝੱਲੀਆਂ...
ਦੱਖਣੀ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਖੇਤੀ ਸੰਕਟ ਦਾ ਵੱਡਾ ਝੱਖੜ ਔਰਤਾਂ ਨੇ ਵੀ ਝੱਲਿਆ। ਟਾਹਲੀ ਵਾਲੇ ਖੇਤਾਂ ਨੇ ਇਨ•ਾਂ ਔਰਤਾਂ ਦੇ ਸੁਹਾਗ ਉਜਾੜ ਦਿੱਤੇ। ਖੇਤੀ ਦਾ ਟੁੱਟਣਾ ਇਨ•ਾਂ ਔਰਤਾਂ ਲਈ ਵੱਡਾ ਸਮਾਜੀ ਸੰਕਟ ਬਣਿਆ। ਵੱਡਾ ਝੋਰਾ ਇਹ ਵੀ ਹੈ ਕਿ ਇਨ•ਾਂ ਔਰਤਾਂ ਦਾ ਦੁੱਖ ਤਾਂ ਕਦੇ ਘਰਾਂ ਦੀ ਦੇਹਲੀ ਤੋਂ ਪਾਰ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਿਆ। ਉਨ•ਾਂ ਔਰਤਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਵੀ ਵੱਡੀ ਹੈ ਜਿਨ•ਾਂ ਨੂੰ ਵਾਰ ਵਾਰ ਵਿਧਵਾ ਹੋਣਾ ਪਿਆ। ਜਿਨ•ਾਂ ਵਿਹੜਿਆਂ ਵਿਚ ਪੀਂਘਾਂ ਪੈਂਦੀਆਂ ਸਨ, ਉਨ•ਾਂ ਵਿਚ ਵਿਛੇ ਸੱਥਰਾਂ ਦਾ ਚੇਤਾ ਅੱਜ ਵੀ ਇਨ•ਾਂ ਔਰਤਾਂ ਨੂੰ ਭੁੱਲਦਾ ਨਹੀਂ।  ਮੁਕਤਸਰ ਦੇ ਪਿੰਡ ਰਹੂੜਿਆਂ ਵਾਲੀ ਦੀ ਸੁਖਜੀਤ ਕੌਰ ਦਾ ਪਤੀ ਰੁਲਦੂ ਸਿੰਘ ਜਦੋਂ ਖੁਦਕੁਸ਼ੀ ਕਰ ਗਿਆ ਤਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਮਾਪਿਆਂ ਨੇ ਦਿਉਰ ਦੇ ਲੜ ਲਾ ਦਿੱਤਾ। ਜਦੋਂ ਦਿਉਰ ਗੁਰਮੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਵੀ ਖੁਦਕੁਸ਼ੀ ਕਰ ਲਈ ਉਸ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਇਸ ਔਰਤ ਦੇ ਸੁਪਨੇ ਵੀ ਮਰ ਗਏ। ਦੋ ਵਾਰ ਵਿਧਵਾ ਹੋਈ ਸੁਖਜੀਤ ਨੂੰ ਚਾਰ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਪਾਲਣਾ ਸੌਖਾ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਬਠਿੰਡਾ ਦੇ ਪਿੰਡ ਗਿੱਦੜ ਦੀ ਵੀਰਾਂ ਕੌਰ ਨੂੰ ਵੀ ਦੋ ਵਾਰ ਵਿਧਵਾ ਹੋਣਾ ਪਿਆ ਹੈ। ਪਹਿਲਾ ਪਤੀ ਬਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਖੁਦਕੁਸ਼ੀ ਕਰ ਗਿਆ। ਉਸ ਨੂੰ ਦਿਉਰ ਦੇ ਲੜ ਲਾ ਦਿੱਤਾ। ਜਦੋਂ 15 ਲੱਖ ਦੇ ਕਰਜ਼ੇ ਨੂੰ ਉਤਾਰਨ ਦਾ ਕੋਈ ਸਬੱਬ ਨਾ ਬਣਿਆ ਤਾਂ ਦੂਸਰਾ ਪਤੀ ਵੀ ਉਸੇ ਰਾਹ ਚਲਾ ਗਿਆ।
               ਪੰਜਾਬ ਸਰਕਾਰ ਵਲੋਂ ਕਰਾਏ ਸਰਵੇ ਵਿਚ ਇਹ ਤੱਥ ਵੀ ਉਭਰੇ ਹਨ ਕਿ ਬਠਿੰਡਾ ਜ਼ਿਲੇ• ਵਿਚ  ਸਾਲ 2000 ਤੋਂ ਸਾਲ 2008 ਤੱਕ 137 ਔਰਤਾਂ ਨੂੰ ਕਰਜ਼ੇ ਕਾਰਨ ਖੁਦਕੁਸ਼ੀ ਵਰਗਾ ਕਦਮ ਚੁੱਕਣਾ ਪਿਆ ਹੈ। ਪਿੰਡ ਕੇਸਰ ਸਿੰਘ ਵਾਲਾ ਦੀ ਵਿਧਵਾ ਗੁਰਮੇਲ ਕੌਰ ਨੂੰ ਹੁਣ ਸੁਹਾਗ ਤੇ ਸਪਰੇਅ ਵਿਚ ਕੋਈ ਫਰਕ ਨਹੀਂ ਲੱਗਦਾ। ਪਤੀ ਮਿਠੂ ਸਿੰਘ ਦੀ ਮੌਤ ਨੇ ਉਸ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਉਖਾੜ ਦਿੱਤੀ। ਮਾਪਿਆਂ ਨੇ ਜਦੋਂ ਉਸ ਨੂੰ ਦਿਉਰ ਹਰਦੀਪ ਸਿੰਘ ਨੇ ਲੜ ਲਾ ਦਿੱਤਾ ਤਾਂ ਗੁਰਮੇਲ ਕੌਰ ਨੂੰ ਮੁੜ ਭਲੇ ਦਿਨਾਂ ਦੀ ਆਸ ਬਣੀ। ਦੁੱਖ ਭੁੱਲਦੀ ਤਾਂ ਉਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਦੂਸਰੇ ਪਤੀ ਨੇ ਵੀ ਸਲਫਾਸ ਖਾ ਕੇ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੀ ਲੀਲ•ਾ ਖਤਮ ਕਰ ਲਈ। ਹੁਣ ਇਸ ਔਰਤ ਨੂੰ ਕੋਈ ਢਾਰਸ ਨਹੀਂ। ਪੰਜਾਬ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਖੁਦਕੁਸ਼ੀ ਪੀੜਤ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਲਈ ਸਾਲ 2001 02 ਵਿਚ ਪਹਿਲੀ ਦਫ਼ਾ ਮੁਆਵਜ਼ਾ ਨੀਤੀ ਬਣਾਉਣ ਦਾ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਕਾਫ਼ੀ ਲੰਮਾ ਉਸ ਮਗਰੋਂ ਸਰਵੇ ਦੇ ਚੱਕਰ ਵਿਚ ਹੀ ਇਹ ਨੀਤੀ ਉਲਝੀ ਰਹੀ। ਅਖੀਰ ਇਨ•ਾਂ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਨੂੰ ਮੁਆਵਜ਼ਾ ਦੇਣ ਲਈ ਰਾਸ਼ੀ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਜਾਰੀ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਜਿਸ ਤੋਂ ਬਹੁਤੇ ਪਰਿਵਾਰ ਹਾਲੇ ਵੀ ਵਾਂਝੇ ਹਨ। ਹੁਣ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਐਲਾਨ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ ਕਿ ਸਰਕਾਰ ਖੁਦਕੁਸ਼ੀ ਪੀੜਤ ਪਰਿਵਾਰ ਨੂੰ ਘਟਨਾ ਵਾਲੇ ਦਿਨ ਹੀ ਮੁਆਵਜ਼ੇ ਦਾ ਚੈੱਕ ਦੇਵੇਗੀ।
     

                                ਰਾਹੁਲ ਜੀ ! 
         ਆਹ ਬੱਸ ਇੱਕ ਤਸਵੀਰ ਬਚੀ ਹੈ...
                           ਚਰਨਜੀਤ ਭੁੱਲਰ
ਬਠਿੰਡਾ : ਘਰ ਵਿਚ ਆਟਾ ਨਹੀਂ ਤੇ ਖੇਤਾਂ ਲਈ ਬੀਜ ਨਹੀਂ। ਚਾਹ ਲਈ ਗੁੜ ਨਹੀਂ ਤੇ ਕੱਪੜੇ ਧੌਣ ਲਈ ਸਾਬਣ ਨਹੀਂ,ਤੁਸੀਂ ਹੀ ਦੱਸੋ ਕਿ ਕਿਵੇਂ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਤੋਰੀਏ। ਖੇਤਾਂ ਵਿਚ ਰਾਖ ਹੋਈ ਫਸਲ ਨੂੰ ਵੇਖ ਕੇ ਖੁਦਕੁਸ਼ੀ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਇਸ ਪਿੰਡ ਦੇ ਕਿਸਾਨ ਜਗਦੇਵ ਸਿੰਘ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਨੇ ਜਦੋਂ ਆਪਣੀ ਇਹ ਵਿੱਥਿਆ ਸੁਣਾਈ ਤਾਂ ਰਾਹੁਲ ਗਾਂਧੀ ਧੁਰ ਅੰਦਰੋਂ ਹਲੂਣੇ ਗਏ। ਜਦੋਂ ਪਰਿਵਾਰ ਨੇ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਟਰੈਕਟਰ ਖਰਾਬ ਖੜ•ਾ ਹੈ,ਜ਼ਮੀਨ ਦਾ ਠੇਕਾ ਦਿੱਤਾ ਨਹੀਂ ਗਿਆ ਤੇ ਲੜਕੀ ਦਾ ਵਿਆਹ ਕਰਨ ਲਈ ਜ਼ਮੀਨ ਵੇਚਣੀ ਪਈ ਤਾਂ ਰਾਹੁਲ ਗਾਂਧੀ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਕਿਸਾਨੀ ਦੀ ਜ਼ਮੀਨੀ ਹਕੀਕਤ ਦੇਖ ਕੇ ਕੰਬ ਗਏ। ਪਰਿਵਾਰ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਵਿਚ ਹੰਝੂ ਸਨ ਤੇ ਚਿਹਰੇ ਤੇ ਭਵਿੱਖ ਦੇ ਫਿਕਰ ਵੀ ਸਾਫ ਝਲਕ ਰਹੇ ਸਨ। ਕਾਂਗਰਸ ਦੇ ਕੌਮੀ ਮੀਤ ਪ੍ਰਧਾਨ ਰਾਹੁਲ ਗਾਂਧੀ ਨੇ ਅੱਜ ਇਸ ਪਿੰਡ ਦੇ ਇਸ ਪ੍ਰਵਾਰ ਦੇ ਘਰ ਕਰੀਬ 25 ਮਿੰਟੇ ਬਿਤਾਏ। ਉਨ•ਾਂ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਜੀਆਂ ਤੋਂ ਉਨ•ਾਂ ਦੇ ਖੇਤਾਂ ਦੀ ਦਾਸਤਾਂ ਸੁਣੀ। ਰਾਹੁਲ ਗਾਂਧੀ ਨੇ ਪਰਿਵਾਰ ਨੂੰ ਪੁੱਛਿਆ ਕਿ ਕਿਵੇਂ ਉਨ•ਾਂ ਨੂੰ ਇਹ ਬੁਰੇ ਦਿਨ ਵੇਖਣੇ ਪਏ ਹਨ। ਘਰ ਦਾ ਗੁਜਾਰਾ ਕਿਵੇਂ ਚੱਲਦਾ ਹੈ।  
                   ਰਾਹੁਲ ਗਾਂਧੀ ਨੇ ਇੱਕ ਲੱਖ ਰੁਪਏ ਫੌਰੀ ਨਗਦ ਰਾਸ਼ੀ ਦੇ ਦਿੱਤੀ। ਪਰਿਵਾਰ ਨੇ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਉਹ ਇੱਕ ਲੱਖ ਰੁਪਏ ਨਾਲ ਕਣਕ ਦਾ ਬੀਜ਼,ਖੇਤਾਂ ਲਈ ਖਾਦ, ਇੰਜਨ ਲਈ ਤੇਲ ਅਤੇ ਬਿਜਾਈ ਆਦਿ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕਰਨਗੇ। ਦੱਸਣਯੋਗ ਹੈ ਕਿ ਕਿਸਾਨ ਜਗਦੇਵ ਸਿੰਘ ਨੇ ਜਦੋਂ ਚਿੱਟੇ ਮੱਛਰ ਦੇ ਹੱਲੇ ਮਗਰੋਂ ਖੇਤ ਗੇੜਾ ਮਾਰਿਆ ਤਾਂ ਉਸ ਨੇ ਕਾਲੇ ਹੋਏ ਖੇਤਾਂ ਨੂੰ ਵੇਖ ਕੇ 11 ਅਕਤੂਬਰ ਨੂੰ ਟਿਊਬਵੈਲ ਵਾਲੇ ਖੂਹ ਵਿਚ ਫਾਹਾ ਲੈ ਕੇ ਜੀਵਨ ਲੀਲਾ ਖਤਮ ਕਰ ਲਈ। ਉਸ ਕੋਲ ਪੰਜ ਏਕੜ ਜ਼ਮੀਨ ਸੀ ਅਤੇ ਛੇ ਏਕੜ ਜ਼ਮੀਨ ਠੇਕੇ ਤੇ ਲੈ ਕੇ ਨਰਮੇ ਦੀ ਕਾਸ਼ਤ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਠੇਕਾ ਭਰਿਆ ਨਹੀਂ ਗਿਆ ਤੇ ਉਪਰੋਂ ਫਸਲ ਖਰਾਬ ਹੋ ਗਈ। ਮਾਲੀ ਸੰਕਟ ਕਾਰਨ ਪਰਿਵਾਰ ਆਪਣਾ ਖਰਾਬ ਟਰੈਕਟਰ ਵੀ ਠੀਕ ਨਹੀਂ ਕਰਾ ਸਕਿਆ ਹੈ। ਪਰਿਵਾਰ ਨੇ ਰਾਹੁਲ ਨੂੰ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਉਨ•ਾਂ ਸਿਰ 6.45 ਲੱਖ ਦਾ ਕਰਜ਼ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਮੋੜਨਾ ਨੂੰ ਵਿੱਤੋਂ ਬਾਹਰ ਹੈ। ਇਸ ਕਿਸਾਨ ਦੇ ਛੋਟੇ ਲੜਕੇ ਮਲਕੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਜਦੋਂ ਕਰਜ਼ਾ ਸਿਰ ਚੜ ਗਿਆ ਤਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਦਸਵੀਂ ਕਰਨ ਮਗਰੋਂ ਹੀ ਪੜਾਈ ਵਿਚਕਾਰੇ ਛੱਡਣੀ ਪਈ।
                   ਲੜਕੇ ਮਲਕੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਉਨ•ਾਂ ਨੂੰ ਡੇਢ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਡੇਢ ਏਕੜ ਜ਼ਮੀਨ ਵੇਚ ਕੇ ਆਪਣੀ ਭੈਣ ਦਾ ਵਿਆਹ ਕਰਨਾ ਪਿਆ ਹੈ। ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੇ ਚਾਚੇ ਦੀ 10 ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਹੋਈ ਮੌਤ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਵੀ ਕੀਤਾ। ਪਰਿਵਾਰ ਨੇ ਇੱਕ ਜੀਅ ਲਈ ਨੌਕਰੀ ਦੀ ਮੰਗ ਰੱਖੀ।  ਰਾਹੁਲ ਨੇ ਭਰੋਸਾ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਕੈਪਟਨ ਅਮਰਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਆਖਿਆ ਕਿ ਉਹ ਨੌਕਰੀ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕਰਨਗੇ। ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਜੀਅ ਆਖ ਰਹੇ ਸਨ ਕਿ ਉਨ•ਾਂ ਕੋਲ ਸਿਰਫ ਉਮੀਦ ਬਚੀ ਹੈ। ਕਿਸਾਨ ਦੀ ਭਤੀਜੀ ਬੇਅੰਤ ਕੌਰ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਸੀ ਕਿ ਉਨ•ਾਂ ਲਈ ਜ਼ਮੀਨ ਦਾ ਠੇਕਾ ਭਰਨਾ ਹੁਣ ਵੱਡੀ ਔਖ ਹੈ ਅਤੇ ਰਾਹੁਲ ਗਾਂਧੀ ਦੇ ਭਰੋਸੇ ਨੇ ਉਨ•ਾਂ ਨੂੰ ਢਾਰਸ ਦਿੱਤੀ ਹੈ। ਕਿਸਾਨ ਜਗਦੇਵ ਸਿੰਘ ਦੀ ਨੂੰਹ ਰਕਿੰਦਰ ਕੌਰ ਇੱਕੋ ਵਾਸਤਾ ਪਾ ਰਹੀ ਸੀ ਕਿ ਉਸ ਦੀ ਬੱਚੀ ਦਾ ਕਿਤੋਂ ਪੜਨ ਦਾ ਇੰਤਜਾਮ ਹੋ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਉਸ ਦਾ ਸਾਹ ਸੌਖਾ ਹੋ ਜਾਵੇ। ਉਸ ਨੇ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਘਰੇਲੂ ਤੰਗੀ ਕਰਕੇ ਉਹ ਆਪਣੀ ਬੱਚੀ ਨੂੰ ਪੜਨ ਨਹੀਂ ਪਾ ਸਕੀ ਹੈ। ਨੂੰਹ ਰਕਿੰਦਰ ਕੌਰ ਨੇ ਘਰ ਵਿਚ ਪਈ ਸਹੁਰੇ ਜਗਦੇਵ ਸਿੰਘ ਦੀ ਤਸਵੀਰ ਵੱਲ ਹੱਥ ਕਰਕੇ ਆਖਿਆ ਕਿ ਉਨ•ਾਂ ਕੋਲ ਤਾਂ ਬੱਸ ਇੱਕ ਇਹ ਤਸਵੀਰ ਬਚੀ ਹੈ ਜਾਂ ਫਿਰ ਲੱਖਾਂ ਰੁਪਏ ਕਰਜ਼ਾ। ਕਿਸਾਨ ਦੇ ਵੱਡੇ ਲੜਕੇ ਸੁਖਦੀਪ ਸਿੰਘ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਸੀ ਕਿ ਉਨ•ਾਂ ਦੇ ਛੋਟੇ ਬੱਚੇ ਨੂੰ ਰਾਹੁਲ ਨੇ ਮੁਫਤ ਪੜਾਈ ਕਰਾਉਣ ਦਾ ਵਿਸ਼ਵਾਸ਼ ਦਿਵਾਇਆ ਹੈ।
                                                ਕਲਾਵਤੀ ਨੇ ਰਾਹੁਲ ਝੰਜੋੜਿਆ
ਦੁੱਨੇਵਾਲਾ ਪਿੰਡ ਦੀ ਵਿਧਵਾ ਕੁਲਵਿੰਦਰ ਕੌਰ ਨੇ ਤਾਂ ਰਾਹੁਲ ਗਾਂਧੀ ਨੂੰ ਝੰਜੋੜ ਕੇ ਹੀ ਰੱਖ ਦਿੱਤਾ। ਠੀਕ ਉਵੇਂ ਜਿਵੇਂ ਮਹਾਂਰਾਸ਼ਟਰ ਦੇ ਵਿਦਰਭਾ ਦੀ ਕਲਾਵਾਤੀ ਦੇ ਘਰ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਸੁਣ ਕੇ ਰਾਹੁਲ ਹਿੱਲੇ ਸਨ। ਪਿੰਡ ਦੁੱਨੇਵਾਲਾ ਦੀ ਪੰਚਾਇਤ ਨੇ ਜਦੋਂ ਇਸ ਵਿਧਵਾ ਨੂੰ ਰਾਹੁਲ ਨਾਲ ਮਿਲਾਇਆ ਤਾਂ ਵਿਧਵਾ ਨੇ ਕਰਜ਼ੇ ਕਾਰਨ ਘਰ ਦੇ ਚਾਰ ਕਮਾਊ ਜੀਅ ਚਲੇ ਜਾਣ ਵਾਰੇ ਦੱਸਿਆ। ਰਾਹੁਲ ਨੇ ਭਰੋਸਾ ਦਿੱਤਾ। ਮਗਰੋਂ ਰਾਹੁਲ ਨੇ ਹਰ ਸਟੇਜ ਤੋਂ ਇਸ ਵਿਧਵਾ ਦਾ ਦੁੱਖ ਬਿਆਨਿਆ।
     

                                  ਖੇਤੀ ਸ਼ਹੀਦ
                    ਤੁਰ ਗਏ ਜਿਨਾਂ ਦੇ ਸਾਈਂ...
                                 ਚਰਨਜੀਤ ਭੁੱਲਰ
ਬਠਿੰਡਾ : ਵਿਧਵਾ ਅਮਰਜੀਤ ਕੌਰ ਲਈ ਕੁਝ ਵੀ ਨਵਾਂ ਨਹੀਂ। ਸਾਹੂਕਾਰਾਂ ਦੇ ਦਬਕੇ, ਬੈਂਕਾਂ ਦੇ ਨੋਟਿਸ ਅਤੇ ਸਰਕਾਰੀ ਲਾਰੇ,ਉਸ ਲਈ ਸਭ ਕੁਝ ਪੁਰਾਣਾ ਹੈ। ਬੱਸ ਇੱਕੋ ਦੁੱਖ ਹਨ ਜਿਨ•ਾਂ ਦੇ ਜ਼ਖਮ ਅੱਜ ਵੀ ਹਰੇ ਹਨ। ਪਿੰਡ ਪਿਥੋ ਦੀ ਇਸ ਵਿਧਵਾਂ ਨੂੰ ਤਾਂ ਚਾਰ ਵਰਿ•ਆਂ ਤੋਂ ਨਾ ਕੋਈ ਸੜਕ ਓਪਰੀ ਲੱਗੀ ਹੈ ਅਤੇ ਨਾ ਕੋਈ ਰੇਲ ਮਾਰਗ। ਉਸ ਦਾ ਪਤੀ ਕਰਜ਼ੇ ਦਾ ਬੋਝ ਨਹੀਂ ਸਹਾਰ ਸਕਿਆ ਸੀ। ਖੇਤਾਂ ਚੋਂ ਖੁਦਕੁਸ਼ੀ ਦੀ ਹੀ ਖਬਰ ਆਈ। ਸਿਰਫ ਡੇਢ ਏਕੜ ਜ਼ਮੀਨ ਬਚੀ ਹੈ ਅਤੇ ਸਿਰ ਤਿੰਨ ਲੱਖ ਦਾ ਕਰਜ਼। ਅੰਗਹੀਣ ਲੜਕਾ ਗੁਰਪ੍ਰੀਤ ਸਿੰਘ ਮਾਂ ਨੂੰ ਕਦੇ ਕਿਸੇ ਧਰਨੇ ਵਿਚ ਭੇਜਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਕਦੇ ਕਿਸੇ ਦਫਤਰ ਵਿਚ। ਅਮਰਜੀਤ ਕੌਰ ਦੱਸਦੀ ਹੈ ਕਿ ਚਾਰ ਵਰਿ•ਆਂ ਦੌਰਾਨ ਉਹ ਹਰ ਸੜਕ ਤੇ ਕਿਸਾਨਾਂ ਨਾਲ ਧਰਨੇ ਵਿਚ ਬੈਠੀ ਹੈ। ਮਾਲੀ ਇਮਦਾਦ ਵਾਲੇ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਦੀ ਸੂਚੀ ਵਿਚ ਉਸ ਦਾ ਨਾਮ ਤਾਂ ਆ ਗਿਆ ਹੈ ਪ੍ਰੰਤੂ ਹਾਲੇ ਤੱਕ ਚੈੱਕ ਨਹੀਂ ਆਇਆ।
                     ਪਿੰਡ ਜੇਠੂਕੇ ਦੀ 80 ਵਰਿ•ਆਂ ਦੀ ਬਸੰਤ ਕੌਰ ਨੂੰ ਸੜਕਾਂ ਤੇ ਬੈਠਣ ਦਾ ਸੌਂਕ ਨਹੀਂ। ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੇ ਆਖਰੀ ਪੜਾਅ ਵਿਚ ਉਹ ਕਿਸਾਨ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਦੀ ਲੜਾਈ ਪੂਰੇ ਡੇਢ ਦਹਾਕੇ ਤੋਂ ਲੜ ਰਹੀ ਹੈ। ਮਹਿਲਾ ਕਿਸਾਨ ਆਗੂ ਬਿੰਦੂ ਆਖਦੀ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਬਜ਼ੁਰਗ ਦੀ ਮੁਜ਼ਾਹਰਿਆਂ ਵਿਚ ਮੌਜੂਦਗੀ ਹੋਰਨਾਂ ਮਹਿਲਾਵਾਂ ਲਈ ਢਾਰਸ ਤੇ ਹੌਸਲਾ ਬਣਦੀ ਹੈ। ਬਸੰਤ ਕੌਰ ਨੇ 15 ਵਰਿ•ਆਂ ਵਿਚ ਲੋਕ ਸੰਘਰਸ਼ਾਂ ਦੇ ਹਰ ਰੰਗ ਵੇਖੇ ਹਨ ਅਤੇ ਪੁਲੀਸ ਦੇ ਰੌਂਅ ਤੋਂ ਵੀ ਵਾਕਿਫ ਹੈ। ਉਹ ਆਖਦੀ ਹੈ ਕਿ ਖੇਤਾਂ ਦੇ ਪੁੱਤਾਂ ਦੇ ਘਰਾਂ ਵਿਚ ਵੀ ਚਿੜੀਆਂ ਚਹਿਕਣ, ਇਸੇ ਕਰਕੇ ਉਹ ਸੜਕਾਂ ਤੇ ਬੈਠਦੀ ਹੈ। ਇਵੇਂ ਹੀ 70 ਵਰਿ•ਆਂ ਦੀ ਗੁਰਦੇਵ ਕੌਰ ਤੇ ਉਮਰਾਂ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਦੁੱਖਾਂ ਦਾ ਭਾਰ ਹੈ। ਹਰ ਧਰਨੇ ਦਾ ਸੱਦਾ ਉਸ ਵਿਚ ਨਵੀਂ ਉਮੀਦ ਭਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ।
                      ਗੁਰਦੇਵ ਕੌਰ ਆਪਣੇ ਖੇਤਾਂ ਵਿਚ ਗੁਆਚੇ ਪੁੱਤ ਬਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਦੀ ਤਕਦੀਰ ਹੁਣ ਸੜਕਾਂ ਤੋਂ ਭਾਲ ਰਹੀ ਹੈ। ਭਾਰਤੀ ਕਿਸਾਨ ਯੂਨੀਅਨ(ਉਗਰਾਹਾਂ) ਵਲੋਂ ਜ਼ਿਲ•ਾ ਪੱਧਰ ਤੇ ਖੁਦਕੁਸ਼ੀ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਕਿਸਾਨਾਂ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਨੂੰ ਮੁਆਵਜ਼ਾ ਦਿਵਾਉਣ ਲਈ ਲਗਾਤਾਰ ਧਰਨੇ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੇ ਹਨ। ਇਨ•ਾਂ ਧਰਨਿਆਂ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਦਿਨ ਸੜਕਾਂ ਤੇ ਗੂੰਜਣ ਵਾਲਿਆਂ ਵਿਚ ਬਜ਼ੁਰਗ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ। ਵੱਡੀ ਉਮਰ ਦੀਆਂ ਬਜ਼ੁਰਗ ਔਰਤਾਂ ਦਾ ਸੜਕਾਂ ਤੇ ਝੰਡੇ ਚੁੱਕ ਦੇ ਬੈਠਣਾ ਸੰਕੇਤ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਵਿਹੜੇ ਸੁੱਖ ਨਹੀਂ। ਪਿੰਡ ਬਾਲਿਆਂ ਵਾਲੀ ਦੀ ਮਾਂ ਹਰਬੰਸ ਕੌਰ ਆਪਣੀ ਖੁਦਕੁਸ਼ੀ ਕਰ ਗਏ ਪੁੱਤ ਦੀ ਤਸਵੀਰ ਲੈ ਕੇ ਹਰ ਦਫਤਰ ਗਈ ਹੈ ਪ੍ਰੰਤੂ ਉਸ ਨੂੰ ਹੰਝੂ ਪੂੰਝਣ ਵਾਲਾ ਕੋਈ ਹੱਥ ਨਹੀਂ ਮਿਲਿਆ। ਨਾ ਹੀ ਕੋਈ ਛੋਟੀ ਵੱਡੀ ਸਿਆਸੀ ਚੋਣ ਉਸ ਦਾ ਸਹਾਰਾ ਬਣ ਸਕੀ ਹੈ। ਅੱਜ ਧਰਨੇ ਵਿਚ ਵੀ ਉਹ ਆਪਣੇ ਪੁੱਤ ਦੀ ਤਸਵੀਰ ਉਚੀ ਕਰਕੇ ਦਿਖਾ ਰਹੀ ਸੀ ਕਿ ਸਾਇਦ ਕਿਸੇ ਦਰਬਾਰੀ ਦੇ ਨਜ਼ਰ ਪੈ ਜਾਵੇ।
                    ਮਾਲਵਾ ਖਿੱਤੇ ਵਿਚ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਵਿਧਵਾਂ ਔਰਤਾਂ ਹਨ ਜਿਨ•ਾਂ ਦੇ ਕੋਲ ਸਿਰਫ ਤਸਵੀਰਾਂ ਹੀ ਬਚੀਆਂ ਹਨ। ਇਨ•ਾਂ ਔਰਤਾਂ ਕੋਲ ਨਾ ਖੇਤ ਬਚੇ ਹਨ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਇਨ•ਾਂ ਖੇਤਾਂ ਦੇ ਮਾਲਕ। ਜਦੋਂ ਵੀ ਕਿਸਾਨ ਧਰਨੇ ਮੁਜ਼ਾਹਰਾ ਕਰਦੇ ਹਨ,ਇਹ ਔਰਤਾਂ ਇਨ•ਾਂ ਲੋਕ ਸੰਘਰਸ਼ਾਂ ਚੋਂ ਹੀ ਆਪਣਾ ਭਵਿੱਖ ਤਲਾਸ਼ਣ ਲਈ ਉਠ ਤੁਰਦੀਆਂ ਹਨ। ਬਠਿੰਡਾ ਤੇ ਮਾਨਸਾ ਜ਼ਿਲ•ੇ ਵਿਚ ਤਾਂ ਕਿਸਾਨ ਧਿਰਾਂ ਨੇ ਹਰ ਪਿੰਡ ਵਿਚ ਔਰਤਾਂ ਦੇ ਜਥੇ ਤਿਆਰ ਕੀਤੇ ਹੋਏ ਹਨ ਜੋ ਵਿਧਵਾਂ ਔਰਤਾਂ ਦੀ ਲੜਾਈ ਲੜ ਰਹੇ ਹਨ। ਇਵੇਂ ਹੀ ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿਚ ਅੱਜ ਬਜ਼ੁਰਗ ਵੀ ਧਰਨੇ ਵਿਚ ਬੈਠੇ ਸਨ ਜਿਨ•ਾਂ ਦੇ ਕਮਾਊ ਪੁੱਤਾਂ ਨੂੰ ਤੂਤਾਂ ਵਾਲੇ ਖੇਤ ਜ਼ਜ਼ਬ ਕਰ ਗਏ ਹਨ।
                    ਦੱਸਣਯੋਗ ਹੈ ਕਿ ਪੰਜਾਬ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਖੁਦਕੁਸ਼ੀ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਕਿਸਾਨਾਂ ਤੇ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਦੀ ਮਾਲੀ ਇਮਦਾਦ ਦੀ ਰਾਸ਼ੀ ਤਿੰਨ ਲੱਖ ਰੁਪਏ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਦੋ ਲੱਖ ਰੁਪਏ ਸੀ। ਸੈਂਕੜੇ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਨੂੰ ਦੋ ਲੱਖ ਦੀ ਰਾਸ਼ੀ ਵੀ ਨਹੀਂ ਮਿਲੀ ਹੈ ਜਦੋਂ ਕਿ ਸਰਕਾਰੀ ਸਰਵੇ ਵਿਚ ਉਨ•ਾਂ ਦਾ ਨਾਮ ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ। ਭਾਰਤੀ ਕਿਸਾਨ ਯੂਨੀਅਨ (ਉਗਰਾਹਾਂ) ਦੇ ਜ਼ਿਲ•ਾ ਪ੍ਰਧਾਨ ਸ਼ਿੰਗਾਰਾ ਸਿੰਘ ਮਾਨ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਸੀ ਕਿ ਕਿਸਾਨ ਸੰਘਰਸ਼ ਸਦਕਾ ਹੀ ਪਹਿਲਾਂ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਮੁਆਵਜ਼ੇ ਦੀ ਰਾਸ਼ੀ ਜਾਰੀ ਕੀਤੀ ਸੀ ਅਤੇ ਹੁਣ ਵੀ ਉਹ ਬਕਾਇਆ ਰਾਸ਼ੀ ਜਾਰੀ ਕਰਾਉਣ ਲਈ ਧਰਨੇ ਲਾ ਰਹੇ ਹਨ। ਉਨ•ਾਂ ਆਖਿਆ ਕਿ ਹੁਣ ਲੋਕ ਸੰਘਰਸ਼ ਤੋਂ ਬਿਨ•ਾਂ ਕੋਈ ਚਾਰਾ ਨਹੀਂ ਬਚਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਕਿਸਾਨ ਮਜ਼ਦੂਰ ਵੀ ਇਹ ਗੱਲ ਜਾਣ ਚੁੱਕੇ ਹਨ।
   

                                 

           

                                                                      ਖੇਤੀ ਸੰਕਟ 

                                           ਤੁਰ ਗਏ ਗਜੇਂਦਰ,ਹਾਰ ਗਏ ਸਿਕੰਦਰ

                                                                     ਚਰਨਜੀਤ ਭੁੱਲਰ
ਬਠਿੰਡਾ  : ਦੱਖਣੀ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਗਜੇਂਦਰ ਰੁਖਸਤ ਹੋ ਗਏ ਹਨ ਜਿਨ•ਾਂ ਦੇ ਘਰ ਅੱਜ ਸੁੰਨੇ ਹੋ ਗਏ ਹਨ। ਇਹ ਗਜੇਂਦਰ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਤੋਂ ਹਾਰ ਗਏ ਜਦੋਂ ਕਿ ਉਨ•ਾਂ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਸਰਕਾਰਾਂ ਤੋਂ। ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਜੰਤਰ ਮੰਤਰ ਮੈਦਾਨ ਵਿਚ ਕਿਸਾਨ ਗਜੇਂਦਰ ਦੀ ਹੋਈ ਖੁਦਕੁਸ਼ੀ ਨੇ ਪੂਰੀ ਦਿੱਲੀ ਹਿਲਾ ਦਿੱਤੀ। ਮਾਲਵੇ ਦੇ ਟਾਹਲੀ ਵਾਲੇ ਖੇਤ ਵਰਿ•ਆਂ ਤੋਂ ਜੰਤਰ ਮੰਤਰ ਬਣੇ ਹੋਏ ਹਨ, ਉਨ•ਾਂ ਦੀ ਕੋਈ ਸਾਰ ਲੈਣ ਵਾਲਾ ਨਹੀਂ। ਬਠਿੰਡਾ ਦੇ ਪਿੰਡ ਮੰਡੀ ਖੁਰਦ ਦਾ ਕਿਸਾਨ ਮੇਜਰ ਸਿੰਘ ਅੱਜ ਗਜੇਂਦਰ ਵਾਲੇ ਰਾਹ ਹੀ ਚਲਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਕਿਸਾਨ ਕੋਲ ਹੁਣ ਸਿਰਫ ਸਵਾ ਏਕੜ ਪੈਲੀ ਬਚੀ ਹੈ। ਮੰਡੀ ਖੁਰਦ ਦੇ ਇਸ ਕਿਸਾਨ ਨੇ ਦੋ ਮਹੀਨੇ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਆਪਣੀ ਧੀਅ ਦੇ ਹੱਥ ਪੀਲੇ ਕੀਤੇ ਸਨ। ਅੱਜ ਖੁਦ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਤੋਂ ਵਿਦਾ ਹੋ ਗਿਆ। ਵਿਧਵਾ ਪਰਮਜੀਤ ਕੌਰ ਵੀ ਹੁਣ ਖੇਤੀ ਸੰਕਟ ਦੇ ਸ਼ਹੀਦਾਂ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਦੀ ਕਤਾਰ ਵਿਚ ਖੜ•ੀ ਹੋ ਗਈ ਹੈ। ਇਸ ਪਿੰਡ ਦੇ ਮਾਸਟਰ ਬਾਬੂ ਸਿੰਘ ਨੇ ਦੱਸਿਆ ਅੱਜ ਸਵੇਰ ਅੱਠ ਵਜੇ ਇਸ ਕਿਸਾਨ ਨੇ ਆਖਰੀ ਸਾਹ ਲਿਆ। ਪਿੰਡ ਦੁੱਨੇਵਾਲਾ ਦੇ ਇੱਕ ਕਿਸਾਨ ਦਾ ਪੂਰਾ ਘਰ ਸੁੰਨਾ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਘਰ ਵਿਚ ਨਿੱਤ ਮਕਾਨਾਂ ਢੁੱਕ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਨਾ ਕੋਈ ਸਰਕਾਰ ਹਿੱਲੀ ਹੈ ਅਤੇ ਨਾ ਕੋਈ ਹੱਥ ਮਦਦ ਲਈ ਉੱਠਿਆ ਹੈ।
                        ਕਿਸਾਨ ਦਰਸ਼ਨ ਸਿੰਘ ਦੇ ਤਿੰਨ ਲੜਕੇ ਖੁਦਕੁਸ਼ੀ ਕਰ ਚੁੱਕੇ ਹਨ। ਪੀਂਘਾਂ ਵਾਲੇ ਵਿਹੜੇ ਵਿਚ ਹਰ ਵਰੇ• ਸੱਥਰ ਵਿਛ ਰਹੇ ਹਨ। ਉਸ ਮਗਰੋਂ ਦਰਸ਼ਨ ਸਿੰਘ ਖੁਦ ਵੀ ਇਸੇ ਰਾਹ ਚਲਾ ਗਿਆ। ਹੁਣ ਪਿਛੇ ਇਸ ਘਰ ਦੀ ਨੂੰਹ ਕੁਲਵਿੰਦਰ ਕੌਰ ਬਚੀ ਹੈ ਜੋ ਸਰਕਾਰੀ ਮਾਲੀ ਮਦਦ ਦਾ ਰਾਹ ਤੱਕ ਰਹੀ ਸੀ ਪ੍ਰੰਤੂ ਅੱਜ ਦਿਨ ਚੜਦੇ ਹੀ ਬੈਂਕ ਵਾਲੇ ਉਸ ਨੂੰ ਜ਼ਮੀਨ ਦੀ ਨਿਲਾਮੀ ਦਾ ਨੋਟਿਸ ਫੜਾ ਗਏ ਹਨ। ਉਸ ਦਾ ਛੋਟਾ ਬੱਚਾ ਰੌਬਿਨ ਕਿੰਨਾ ਸਮਾਂ ਇਸ ਨੋਟਿਸ ਨਾਲ ਖੇਡਦਾ ਰਿਹਾ। ਪੂਰਾ ਪਰਿਵਾਰ ਚਲਾ ਗਿਆ ਪ੍ਰੰਤੂ ਫਿਰ ਵੀ ਇਹ ਵਿਹੜਾ ਸਰਕਾਰੀ ਨਜ਼ਰ ਤੋਂ ਓਹਲੇ ਹੈ। ਕੁਲਵਿੰਦਰ ਕੌਰ ਆਖਦੀ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਕਿਸ ਮੋਦੀ ਕੋਲ ਆਪਣਾ ਦੁੱਖ ਰੋਵੇਂ। ਇਵੇਂ ਹੀ ਠੀਕ ਦੋ ਮਹੀਨੇ ਪਹਿਲਾਂ ਜਦੋਂ ਮਾਈਸਰਖਾਨਾ ਦੇ ਕਿਸਾਨ ਬਲਦੇਵ ਸਿੰਘ ਲਈ ਵੀ ਕਰਜ਼ਾ ਗਲ ਦੀ ਫਾਹੀ ਬਣ ਗਿਆ ਤਾਂ ਉਸ ਨੇ ਖੁਦਕੁਸ਼ੀ ਕਰ ਲਈ। ਪਿੰਡ ਬਾਠ ਤੇ ਰੱਲਾ ਦੇ ਕਿਸਾਨ ਵੀ ਪਿਛਲੇ ਦਿਨਾਂ ਵਿਚ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਤੋਂ ਹਾਰ ਮੰਨ ਗਏ। ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀ ਪੰਜਾਬ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਸਿੰਘ ਬਾਦਲ ਨੇ ਜੰਤਰ ਮੰਤਰ ਮੈਦਾਨ ਵਿਚ ਗਜੇਂਦਰ ਸਿੰਘ ਵਲੋਂ ਖੁਦਕੁਸ਼ੀ ਨੂੰ ਅੱਜ ਦਿਲ ਹਿਲਾਉਣ ਵਾਲੀ ਘਟਨਾ ਦੱਸਿਆ ਹੈ। ਖੁਦ ਪੰਜਾਬ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਖੁਦਕੁਸ਼ੀ ਕਰਨ ਵਾਲੇ 2100 ਕਿਸਾਨਾਂ ਨੂੰ ਮਾਲੀ ਮਦਦ ਲਈ ਯੋਗ ਮੰਨਣ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ।
                     ਸਰਕਾਰੀ ਸਰਵੇ ਅਨੁਸਾਰ ਮਾਲਵੇ ਵਿਚ 6900 ਕਿਸਾਨਾਂ ਨੇ ਖੁਦਕੁਸ਼ੀ ਕੀਤੀ ਹੈ ਜਦੋਂ ਕਿ ਹੁਣ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਮੁੜ ਫਿਰ ਸਰਵੇ ਕਰਾਉਣ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਪੰਜਾਬ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਉਹ ਜਿਲ•ਾ ਪੱਧਰੀ ਕਮੇਟੀਆਂ ਵੀ ਭੰਗ ਕਰ ਦਿੱਤੀਆਂ ਹਨ ਜਿਨ•ਾਂ ਨੇ ਖੁਦਕੁਸ਼ੀ ਕੇਸਾਂ ਦੀ ਤੁਰੰਤ ਵੈਰੀਫਿਕੇਸ਼ਨ ਕਰਕੇ ਮੁਆਵਜਾ ਰਾਸ਼ੀ ਦੇਣੀ ਸੀ। ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਦੋ ਲੱਖ ਦੀ ਮਾਲੀ ਮਦਦ ਵਾਸਤੇ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਵਿਧਵਾ ਔਰਤਾਂ ਨੂੰ ਸੜਕਾਂ ਤੇ ਉਤਰਨਾ ਪਿਆ ਹੈ। ਪਿੰਡ ਮਲੂਕਾ ਦਾ ਕਿਸਾਨ ਜਗਸੀਰ ਸਿੰਘ ਕਰੀਬ ਡੇਢ ਦਹਾਕਾ ਪਹਿਲਾਂ ਖੁਦਕੁਸ਼ੀ ਕਰ ਗਿਆ ਸੀ। ਉਸ ਦੀ ਮਾਂ ਚਰਨਜੀਤ ਕੌਰ ਵੀ ਸਰਕਾਰ ਦੀ ਮਾਲੀ ਮਦਦ ਵਾਲਾ ਉਡੀਕਦੀ ਹੀ ਇਸ ਜਹਾਨੋ ਚਲੀ ਗਈ ਹੈ। ਜਿਲ•ਾ ਮਾਨਸਾ ਦੇ ਕਰੀਬ 90 ਪਰਿਵਾਰ ਅਜਿਹੇ ਹਨ ਜਿਨ•ਾਂ ਦੇ ਕਮਾਊ ਜੀਅ ਖੁਦਕੁਸ਼ੀ ਕਰ ਗਏ ਸਨ ਪ੍ਰੰਤੂ ਸਰਕਾਰ ਉਨ•ਾਂ ਦੀ ਖੁਦਕੁਸ਼ੀ ਤੇ ਹੀ ਉਂਗਲ ਉਠਾ ਰਹੀ ਹੈ। ਪਿੰਡ ਮੰਡੀ ਕਲਾਂ ਦੇ ਅੱਧੀ ਦਰਜ਼ਨ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਦੇ ਮਾਲੀ ਮਦਦ ਦੇ ਚੈੱਕ ਕਈ ਮਹੀਨੇ ਤੋਂ ਸਰਕਾਰੀ ਦਫਤਰਾਂ ਵਿਚ ਰੁਲੇ ਫਿਰਦੇ ਹਨ। ਕਿਸਾਨ ਆਗੂ ਲਖਵੀਰ ਸਿੰਘ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਸੀ ਕਿ ਸਰਕਾਰੀ ਗਲਤੀ ਦਾ ਖਮਿਆਜਾ ਇਨ•ਾਂ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਨੂੰ ਭੁਗਤਣਾ ਪੈ ਰਿਹਾ ਹੈ।
                    ਪਿੰਡ ਗਿੱਦੜ ਦੀ ਵਿਧਵਾ ਔਰਤ ਵੀਰਾਂ ਕੌਰ ਦੇ ਜਖਮ ਜੰਤਰ ਮੰਤਰ ਦੀ ਘਟਨਾ ਨੇ ਮੁੜ ਹਰੇ ਕਰ ਦਿੱਤੇ ਹਨ। ਇਸ ਔਰਤ ਦਾ ਵਾਰ ਵਾਰ ਸੁਹਾਗ ਲੁੱਟਿਆ ਗਿਆ। ਜਦੋਂ ਉਸ ਦਾ ਪਤੀ ਖੁਦਕੁਸ਼ੀ ਕਰ ਗਿਆ ਤਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਦਿਉਰ ਦੇ ਲੜ ਲਾ ਦਿੱਤਾ। ਕੁਝ ਸਮੇਂ ਮਗਰੋਂ ਦਿਉਰ ਵੀ ਖੁਦਕੁਸ਼ੀ ਕਰ ਗਿਆ। ਕਰਜ਼ਾ ਇਸ ਪ੍ਰਵਾਰ ਨੂੰ ਸਾਹ ਨਹੀਂ ਲੈਣ ਦੇ ਰਿਹਾ। ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੇ ਲੜਕੇ ਦਾ ਨਾਮ ਸਿਕੰਦਰ ਰੱਖਿਆ ਪ੍ਰੰਤੂ ਫਿਰ ਵੀ ਘਰ ਦੇ ਮੁਕੱਦਰ ਜਾਗ ਨਾ ਸਕੇ। ਮਾਲਵਾ ਪੱਟੀ ਵਿਚ ਕਿੰਨੇ ਹੀ ਗਜੇਂਦਰ ਤੁਰ ਗਏ ਹਨ ਅਤੇ ਕਿੰਨੇ ਹੀ ਸਿਕੰਦਰ ਨਿੱਤ ਹਾਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਪਿੰਡ ਭੂੰਦੜ ਦੀ ਕਰਨੈਲ ਕੌਰ ਦਾ ਸੁਹਾਗ ਦੋ ਦਫਾ ਉਜੜ ਚੁੱਕਾ ਹੈ। ਪਹਿਲਾਂ ਪਤੀ ਖੁਦਕੁਸ਼ੀ ਕਰ ਗਿਆ ਤਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਦਿਉਰ ਦੇ ਲੜ ਲਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਉਹ ਵੀ ਖੁਦਕੁਸ਼ੀ ਕਰ ਗਿਆ। ਹੁਣ ਇਸ ਮਹਿਲਾ ਦੀ ਢਾਰਸ ਉਸ ਦੇ ਬੱਚੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇਹ ਮਹਿਲਾ ਖੁਦ ਟੀ.ਬੀ ਦੀ ਬਿਮਾਰੀ ਤੋਂ ਪੀੜਤ ਹੈ। ਪਿੰਡ ਹਾਕਮ ਸਿੰਘ ਵਾਲਾ ਦੀ ਵਿਧਵਾ ਮੁਖਤਿਆਰ ਕੌਰ ਦੇ ਘਰ ਵੀ ਵਾਰ ਵਾਰ ਸੱਥਰ ਵਿਛੇ ਹਨ। ਬਠਿੰਡਾ ਜਿਲ•ੇ ਵਿਚ ਤਾਂ ਸਾਲ 2000 ਤੋਂ 2008 ਤੱਕ 137 ਔਰਤਾਂ ਨੇ ਵੀ ਖੁਦਕੁਸ਼ੀ ਕੀਤੀ ਹੈ। 

                   ਪਲਸ ਮੰਚ ਦੇ ਸੀਨੀਅਰ ਆਗੂ ਅਮੋਲਕ ਸਿੰਘ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕਰਮ ਸੀ ਕਿ ਹਕੂਮਤ ਦਿੱਲੀ ਵਿਚ ਗਜੇਂਦਰ ਦੇ ਚਲੇ ਜਾਣ ਤੇ ਮਗਰਮੱਛ ਦੇ ਹੰਝੂ ਵਹਾ ਰਹੀ ਹੈ ਜਦੋਂ ਕਿ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਕਪਾਹ ਪੱਟੀ ਵਿਚ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਗਜੇਂਦਰ ਤੁਰ ਗਏ ਹਨ, ਕਿਸੇ ਨੇ ਉਨ•ਾਂ ਪ੍ਰਵਾਰਾਂ ਦੀ ਬਾਂਹ ਨਹੀਂ ਫੜੀ। ਉਨ•ਾਂ ਆਖਿਆ ਕਿ ਸਰਕਾਰ ਹਕੀਕਤ ਵਿਚ ਕਿਸਾਨੀ ਲਈ ਹੰਭਲਾ ਮਾਰੇ, ਇਕੱਲੇ ਦਮਗਜੇ ਨਹੀਂ।
       

                                     ਕੂਕ ਕਲਾਵਤੀ ਦੀ
                    ਮੇਰਾ ਲੁੱਟਿਆ ਗਿਆ ਸੁਹਾਗ...
                                      ਚਰਨਜੀਤ ਭੁੱਲਰ
ਬਠਿੰਡਾ :  ਮਾਲਵਾ ਪੱਟੀ ਦੀ ਕਲਾਵਤੀ ਤਾਂ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਹੱਥੋਂ ਵੀ ਹਾਰ ਗਈ ਹੈ। ਖੇਤੀ ਸੰਕਟ ਨੇ ਸਮਾਜਿਕ ਸੱਟ ਵੀ ਮਾਰੀ ਹੈ। ਸੁਹਾਗ ਤੇ ਸਪਰੇਅ, ਹਰ ਕਲਾਵਤੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਲਫਜ਼ਾਂ ਤੋਂ ਹੁਣ ਤ੍ਰਿਭਕ ਪੈਂਦੀ ਹੈ। ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਨੇ ਇਸ ਕਲਾਵਤੀ ਨੂੰ ਵਾਰ ਵਾਰ ਝਟਕੇ ਦਿੱਤੇ। ਫਿਰ ਵੀ ਉਹ ਹਾਰੀ ਨਹੀਂ ਕਿਉਂਕਿ ਖੇਤਾਂ ਦੇ ਵਾਰਸਾਂ ਨੂੰ ਉਹ ਗੁਆਉਣਾ ਨਹੀਂ ਚਾਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਰਾਹੁਲ ਗਾਂਧੀ ਨੂੰ ਵਿਦਰਭ ਦੀ ਵਿਧਵਾ ਕਲਾਵਤੀ, ਜਿਸ ਦਾ ਪਤੀ ਕਰਜ਼ੇ ਕਾਰਨ ਖ਼ੁਦਕੁਸ਼ੀ ਕਰ ਗਿਆ ਸੀ, ਨੇ ਹਲੂਣ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਉਸ ਕਲਾਵਤੀ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਸੰਸਦ ਵਿੱਚ ਵੀ ਗੂੰਜੀ ਸੀ ਪਰ ਮਾਲਵੇ ਦੀਆਂ ਕਲਾਵਤੀਆਂ ਦਾ ਦਰਦ ਘਰਾਂ ਦੀ ਦੇਹਲੀ ਪਾਰ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਿਆ। ਖ਼ੁਦਕੁਸ਼ੀ ਕਰ ਗਏ ਹਰ ਕਿਸਾਨ ਦੀ ਵਿਧਵਾ ਦਾ ਦੁੱਖ ਵੱਡਾ ਹੈ। ਪਿੰਡ ਭੂੰਦੜ ਦੀ ਕਰਨੈਲ ਕੌਰ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੀ ਪਤੰਗ ਦੀ ਡੋਰ ਤਾਂ ਵਾਰ ਵਾਰ ਕੱਟੀ ਗਈ। ਉਹ ਪਤੀ ਵੀ ਗੁਆ ਬੈਠੀ ਹੈ ਅਤੇ ਜ਼ਮੀਨ ਵੀ। ਉਸ ਦਾ ਪਤੀ ਬੂਟਾ ਸਿੰਘ ਖ਼ੁਦਕੁਸ਼ੀ ਕਰ ਗਿਆ। ਉਸ ਨੇ ਭਾਣਾ ਮੰਨ ਲਿਆ। ਦੋ ਲੜਕਿਆਂ ਤੇ ਇੱਕ ਬੱਚੀ ਉਸ ਦੀ ਢਾਰਸ ਹੈ। ਕਰੀਬ ਪੰਜ ਏਕੜ ਜ਼ਮੀਨ ਵੀ ਕਰਜ਼ੇ ਵਿੱਚ ਵਿਕ ਗਈ। ਸਿਰਫ਼ ਡੇਢ ਏਕੜ ਜ਼ਮੀਨ ਬਚੀ ਹੈ। ਸਮਾਜਿਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਜਦੋਂ ਉਸ ਨੂੰ ਦਿਓਰ ਹਰਦੇਵ ਸਿੰਘ ਦੇ ਲੜ ਲਾ ਦਿੱਤਾ ਤਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਮੁੜ ਧਰਵਾਸ ਬੱਝਿਆ। ਥੋੜ੍ਹੇ ਸਮੇਂ ਮਗਰੋਂ ਹਰਦੇਵ ਸਿੰਘ ਵੀ ਖ਼ੁਦਕੁਸ਼ੀ ਦੇ ਰਾਹ ਚਲਾ ਗਿਆ। ਕਰਜ਼ੇ ਨੇ ਉਸ ਦੀ ਵਾਰ ਵਾਰ ਪ੍ਰੀਖਿਆ ਲਈ। ਦੋ ਵਾਰ ਉਸ ਦਾ ਸੁਹਾਗ ਉੱਜੜ ਗਿਆ। ਉਹ ਖੁਦ ਟੀਬੀ ਤੋਂ ਪੀੜਤ ਹੈ। ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਤਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਦੋ ਲੱਖ ਰੁਪਏ ਦੀ ਮਾਲੀ ਮਦਦ ਵੀ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤੀ। ਉਹ ਆਖਦੀ ਹੈ ਕਿ ਜਿਸ ਦੇ ਸਿਰ ਪੈਂਦੀ ਹੈ, ਬੱਸ ਉਹੀ ਜਾਣਦਾ ਹੈ।
                   ਪਿੰਡ ਗਿੱਦੜ ਦੀ ਵੀਰਾਂ ਕੌਰ ਹੁਣ ਕਿਸ ਬੂਹੇ 'ਤੇ ਜਾਵੇ। ਜਦੋਂ ਉਸ ਦੇ ਬੱਚਾ ਹੋਇਆ ਤਾਂ ਉਸ ਨੇ ਉਸ ਦਾ ਨਾਂ ਸਿਕੰਦਰ ਰੱਖਿਆ। ਇਹ ਕਲਾਵਤੀ ਅਣਜਾਣ ਸੀ ਕਿ ਸਮੇਂ ਦੇ ਸਿਕੰਦਰ ਹੁਣ ਕੋਈ ਵਾਹ ਨਹੀਂ ਜਾਣ ਦਿੰਦੇ। ਗੱਦੀ 'ਤੇ ਬੈਠੇ ਸਿਕੰਦਰਾਂ ਨੂੰ ਅੰਨਦਾਤੇ ਦਾ ਝੋਰਾ ਹੁੰਦਾ ਤਾਂ ਵੀਰਾਂ ਕੌਰ ਦੇ ਪਤੀ ਬਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਖ਼ੁਦਕੁਸ਼ੀ ਨਾ ਕਰਨੀ ਪੈਂਦੀ। ਜਦੋਂ ਘਰ ਦੇ ਤੀਲੇ ਬਿਖਰਨ ਲੱਗੇ ਤਾਂ ਮਾਪਿਆਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਧੀ ਵੀਰਾਂ ਕੌਰ ਨੂੰ ਮ੍ਰਿਤਕ ਦੇ ਛੋਟੇ ਭਰਾ ਦੇ ਲੜ ਲਾ ਦਿੱਤਾ। ਪੈਰ ਸੰਭਲੇ ਹੀ ਸਨ ਕਿ ਬਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਦਾ ਛੋਟਾ ਭਰਾ ਵੀ ਦੁਨੀਆ ਤੋਂ ਵਿਦਾ ਹੋ ਗਿਆ। ਵੀਰਾਂ ਕੌਰ ਦੇ ਹੱਥ ਹੁਣ ਖ਼ਾਲੀ ਹਨ। ਉਸ ਦਾ ਬੱਚਾ ਸਿਕੰਦਰ ਅਣਜਾਣ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਸਿਰ ਉਮਰ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਕਰਜ਼ਾ ਹੈ। ਸਰਕਾਰੀ ਸਰਵੇਖਣ ਵਿੱਚ ਸਿਕੰਦਰ ਸਿਰ 18 ਲੱਖ ਦਾ ਕਰਜ਼ਾ ਹੈ। ਹੁਣ ਉਸ ਦੇ ਹੰਝੂ ਸੁੱਕਣ ਦਾ ਨਾਂ ਨਹੀਂ ਲੈ ਰਹੇ ਹਨ। ਇਸ ਵਿਧਵਾ ਨੂੰ ਪਲ ਪਲ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨਾਲ ਜੰਗ ਲੜਨੀ ਪੈ ਰਹੀ ਹੈ ਪਰ ਫਿਰ ਵੀ ਉਹ ਪਤੀ ਦੇ ਵਿਗੋਚੇ 'ਚੋਂ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲਣ ਦਾ ਯਤਨ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਧਵਾਵਾਂ ਨੂੰ ਅੱਜ ਵੀ ਹੌਲ ਪੈਂਦੇ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਾਰ ਵਾਰ ਸੁਹਾਗ ਉੱਜੜੇ, ਜਿਸ ਦੀ ਮਾਨਸਿਕ ਪੀੜ ਵੀ ਘੱਟ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਦੱਸਣਯੋਗ ਹੈ ਕਿ ਖੇਤੀ ਸੰਕਟ ਦਾ ਸੰਤਾਪ ਔਰਤਾਂ ਨੇ ਵੀ ਬਰਾਬਰ ਭੋਗਿਆ ਹੈ। ਸਾਲ 2000 ਤੋਂ 2008 ਤੱਕ ਬਠਿੰਡਾ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ 137 ਔਰਤਾਂ ਨੇ  ਕਰਜ਼ਿਆਂ ਦੇ ਜੰਜਾਲ ਕਾਰਨ ਖ਼ੁਦਕੁਸ਼ੀ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਇਹ ਅੰਕੜੇ ਸਰਕਾਰੀ ਸਰਵੇਖਣ ਰਿਪੋਰਟ ਦੇ ਹਨ। ਕੇਂਦਰ ਸਰਕਾਰ ਵੱਲੋਂ ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰ ਦੇ ਵਿਦਰਭ ਖ਼ਿੱਤੇ ਦੀਆਂ ਵਿਧਵਾਵਾਂ ਲਈ ਤਾਂ ਸਪੈਸ਼ਲ ਪੈਕੇਜ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ਪਰ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਮਾਲਵਾ ਖ਼ਿੱਤੇ ਦੀਆਂ ਵਿਧਵਾਵਾਂ ਅੱਜ ਵੀ ਸਰਕਾਰਾਂ ਦੇ ਮੂੰਹ ਵੱਲ ਵੇਖ ਰਹੀਆਂ ਹਨ।
                   ਪਿੰਡ ਹਾਕਮ ਸਿੰਘ ਵਾਲਾ ਦੀ ਵਿਧਵਾ ਮੁਖਤਿਆਰ ਕੌਰ ਦੇ ਘਰ ਤਾਂ ਵਾਰ ਵਾਰ ਸੱਥਰ ਵਿਛੇ ਪਰ ਹਾਕਮਾਂ ਨੂੰ ਫਿਰ ਵੀ ਦਰਦ ਨਾ ਆਇਆ। ਉਸ ਦਾ ਪਤੀ ਸੁਖਮੰਦਰ ਸਿੰਘ ਰੁਜ਼ਗਾਰ ਲਈ ਇਰਾਕ ਗਿਆ ਸੀ ਪਰ ਉਸ ਦੀ ਮ੍ਰਿਤਕ ਦੇਹ ਹੀ ਪਿੰਡ ਪੁੱਜੀ। ਉਸ ਨੂੰ ਸਮਾਜ ਨੇ ਜੇਠ ਦੇ ਲੜ ਲਾ ਦਿੱਤਾ ਤਾਂ ਜੋ ਉਸ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਸੰਭਲ ਜਾਏ। ਥੋੜ੍ਹੇ ਸਮੇਂ ਮਗਰੋਂ ਉਸ ਦਾ ਇਹ ਪਤੀ ਸਲਫਾਸ ਖਾ ਕੇ ਖ਼ੁਦਕੁਸ਼ੀ ਕਰ ਗਿਆ। ਇਸ ਵਿਧਵਾ ਦਾ ਰੋਣਾ ਝੱਲਿਆ ਨਹੀਂ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਉਸ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਸੀ ਕਿ ਉਸ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਤਾਂ ਵਾਰ ਵਾਰ ਲੁੱਟੀ ਗਈ। ਉਸ ਨੇ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਉਸ ਦੇ ਦਿਓਰ ਦੀ ਵੀ ਭਰੀ ਜਵਾਨੀ ਵਿੱਚ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ।  ਵਿਧਵਾ ਮੁਖਤਿਆਰ ਕੌਰ ਹੁਣ ਕੱਪੜਿਆਂ ਦੀ ਸਿਲਾਈ ਕਰਕੇ ਬੱਚੇ ਪਾਲ ਰਹੀ ਹੈ। ਉਹ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਤੋਂ ਸਰਕਾਰੀ ਰਾਸ਼ੀ ਦੀ ਉਡੀਕ ਵਿੱਚ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਔਰਤਾਂ ਦੇ ਜ਼ਖ਼ਮ ਤਾਂ ਅੱਜ ਵੀ ਅੱਲੇ ਹਨ। ਪਿੰਡ ਜੇਠੂਕੇ ਦੀ ਅਮਰਜੀਤ ਕੌਰ ਕੋਲ ਸਿਰਫ਼ ਕਰਜ਼ਾ ਬਚਿਆ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਉਸ ਦੇ ਪਤੀ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋਈ ਤਾਂ ਉਸ ਦਾ ਬੱਚਾ ਮਸਾਂ 7 ਮਹੀਨੇ ਦਾ ਸੀ। ਵਿਆਹ ਤੋਂ ਥੋੜ੍ਹੇ ਸਮੇਂ ਮਗਰੋਂ ਹੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਨੇ ਅਮਰਜੀਤ ਦੇ ਪੈਰ ਉਖਾੜ ਦਿੱਤੇ। ਮਾਪਿਆਂ ਨੇ ਲੜਕੀ ਦਾ ਘਰ ਵਸਾਉਣ ਲਈ ਉਸ ਦਾ ਵਿਆਹ ਮੁੜ ਪਿੰਡ ਜੇਠੂਕੇ ਵਿਖੇ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਉਸ ਦਾ ਦੂਜਾ ਪਤੀ ਜੁਗਰਾਜ ਸਿੰਘ ਵੀ ਇਸ ਦੁਨੀਆ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਉਸ ਦੇ ਸਿਰ ਸਹਿਕਾਰੀ ਸਭਾ ਦਾ ਕਰਜ਼ਾ ਹੈ। ਪਿੰਡ ਕੇਸਰ ਸਿੰਘ ਵਾਲਾ ਦੀ ਵਿਧਵਾ ਗੁਰਮੇਲ ਕੌਰ ਦਾ ਪਤੀ ਮਿੱਠੂ ਸਿੰਘ ਜਦੋਂ ਦੁਨੀਆ ਤੋਂ ਰੁਖ਼ਸਤ ਹੋ ਗਿਆ ਤਾਂ ਉਸ 'ਤੇ ਦੁੱਖਾਂ ਦਾ ਪਹਾੜ ਟੁੱਟ ਪਿਆ। ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਉਖੜ ਗਈ ਪਰ ਉਹ ਸੰਭਲੀ।
                 ਮਾਪਿਆਂ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਮਿੱਠੂ ਸਿੰਘ ਦੇ ਛੋਟੇ ਭਰਾ ਹਰਦੀਪ ਸਿੰਘ ਦੇ ਲੜ ਲਾ ਦਿੱਤਾ। ਗੁਰਮੇਲ ਕੌਰ ਨੂੰ ਜਦੋਂ ਪੁਰਾਣੇ ਦੁੱਖ ਭੁੱਲਣ ਲੱਗੇ ਤਾਂ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਵੇਲੇ ਹੀ ਉਸ ਦਾ ਪਤੀ ਹਰਦੀਪ ਸਿੰਘ ਵੀ ਸਲਫਾਸ ਖਾ ਕੇ ਸਦਾ ਲਈ ਸੌਂ ਗਿਆ। ਉਸ ਦੇ ਛੋਟੇ ਬੱਚੇ ਦੀ ਪੰਜ ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਬਾਂਹ ਕੱਟੀ ਗਈ। ਸੱਸ ਚੂਲਾ ਟੁੱਟਣ ਕਰਕੇ ਮੰਜੇ ਵਿੱਚ ਪਈ ਹੈ ਅਤੇ ਸਹੁਰੇ ਨੂੰ ਅੱਖਾਂ ਤੋਂ ਦਿੱਸਦਾ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਉਹ ਦਿਹਾੜੀ ਕਰਕੇ ਬੱਚੇ ਪਾਲ ਰਹੀ ਹੈ। ਉਹ ਆਖਦੀ ਹੈ ਕਿ ਹੁਣ ਕੋਈ ਸਹਾਰਾ ਨਹੀਂ ਬਚਿਆ। ਉਹ ਹਰ ਧਰਨੇ ਮੁਜ਼ਾਹਰੇ ਵਿੱਚ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਕਿ ਸ਼ਾਇਦ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਮਨ ਵਿੱਚ ਹੀ ਰਹਿਮ ਜਾਗ ਪਏ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਰਦ ਹਰ ਵਿਧਵਾ ਦੇ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਤੀ ਖੇਤਾਂ 'ਤੇ ਝੁੱਲੇ ਝੱਖੜ ਦੀ ਮਾਰ ਹੇਠ ਆ ਗਏ ਹਨ।
                                                       'ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਕੋਈ ਸਰੋਕਾਰ ਨਹੀਂ'
ਪਲਸ ਮੰਚ ਦੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਅਮੋਲਕ ਸਿੰਘ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਵਿਧਵਾਵਾਂ  ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਤਾਪ ਵੀ ਝੱਲਦੀਆਂ ਅਤੇ ਨਿਹੋਰੇ ਵੀ ਝੱਲਣੇ ਪੈਂਦੇ ਹਨ ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕਿਧਰੇ ਕੋਈ ਦਰਦ ਵੰਡਾਉਣ ਵਾਲਾ ਨਹੀਂ ਦਿੱਸਦਾ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਆਖਿਆ ਕਿ ਕਿਸੇ ਵੀ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਧਵਾਵਾਂ ਨਾਲ ਕੋਈ ਸਮਾਜਿਕ ਸਰੋਕਾਰ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਸਰਕਾਰਾਂ ਚਾਹੁਣ ਤਾਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਧਵਾਵਾਂ ਨੂੰ ਮੁੜ ਖੜ੍ਹਾ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਵੱਡੀ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਅ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ।

                                                                                  

                                                                   ਹੰਝੂਆਂ ਦੀ ਰਮਜ਼
                                                ਬੱਸ ਇੱਕ ਤਸਵੀਰ ਹੀ ਬਚੀ ਹੈ...
                                                                    ਚਰਨਜੀਤ ਭੁੱਲਰ
ਬਠਿੰਡਾ : ਬਿਰਧ ਔਰਤ ਗੁਰਮੇਲ ਕੌਰ ਕੋਲ ਹੁਣ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਬਚਿਆ।ਜਦੋਂ ਖੇਤ ਹੀ ਨਹੀਂ ਰਹੇ ਤਾਂ ਉਹ ਨਸੀਬ ਕਿਥੋਂ ਫਰੋਲੇ। ਘਰਾਂ ਦੀ ਬਰਕਤ ਹੀ ਰੁੱਸ ਗਈ, ਉਹ ਕਿਥੋਂ ਧਰਵਾਸ ਲਵੇ। ਪੈਲੀ ਦੇ ਵਾਰਸ ਹੁਣ ਖ਼ਾਲੀ ਹੱਥ ਹੋ ਗਏ ਹਨ। ਖੇਤੀ ਕਰਜ਼ੇ ਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਾਰਸਾਂ ਤੋਂ ਖੇਤ ਖੋਹ ਲਏ ਹਨ। ਇੱਥੋਂ ਤੱਕ ਕਿ ਕਰਜ਼ੇ ਨੇ ਇਸ ਵਿਧਵਾ ਨੂੰ ਘਰ ਦੀ ਦੇਹਲੀ ਤੋਂ ਵੀ ਬਾਹਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਖੇਤੀ ਕਰਜ਼ੇ ਵਿੱਚ ਟਰੈਕਟਰ ਵਿਕ ਗਿਆ ਅਤੇ ਮਗਰੋਂ ਪਸ਼ੂ ਵੀ ਵੇਚਣੇ ਪੈ ਗਏ।ਨਾ ਘਰ ਬਚਿਆ ਤੇ ਨਾ ਹੀ ਜ਼ਮੀਨ। ਵਿਧਵਾ ਗੁਰਮੇਲ ਕੌਰ ਕੋਲ ਹੁਣ ਸਿਰਫ਼ ਸਿਰ ਦੇ ਸਾਈਂ ਦੀ ਇਕ ਤਸਵੀਰ ਬਚੀ ਹੈ, ਜੋ ਇਸ ਕਰਜ਼ੇ ਤੋਂ ਹਾਰ ਕੇ ਖ਼ੁਦਕੁਸ਼ੀ ਕਰ ਗਿਆ ਸੀ। ਜੇ ਹਕੂਮਤ ਸਭ ਕੁਝ ਗੁਆ ਬੈਠੀ ਇਸ ਵਿਧਵਾ ਦੇ ਹੰਝੂਆਂ ਦੀ ਰਮਜ਼ ਸਮਝਦੀ ਤਾਂ ਅੱਜ ਉਸ ਨੂੰ ਬਠਿੰਡਾ ਦੇ ਡਿਪਟੀ ਕਮਿਸ਼ਨਰ ਦੀ ਸਰਕਾਰੀ ਕੋਠੀ ਅੱਗੇ ਪਤੀ ਦੀ ਤਸਵੀਰ ਦੀ ਤਖ਼ਤੀ ਬਣਾ ਕੇ ਲਹਿਰਾਉਣਾ ਨਾ ਪੈਂਦਾ। ਪਿੰਡ ਅਕਲੀਆ ਦੀ 65 ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਦੀ ਗੁਰਮੇਲ ਕੌਰ ਨੇ ਸਿਰਫ਼ ਏਨਾ ਆਖਿਆ ਕਿ ਬੱਸ ਏਹ ਤਸਵੀਰ ਹੀ ਬਚੀ ਹੈ, ਹੋਰ ਕੁਝ ਨਹੀਂ। ਉਸ ਨੇ ਭਰੇ ਮਨ ਨਾਲ ਆਖਿਆ ਕਿ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕਦੇ ਬਾਂਹ ਨਹੀਂ ਫੜੀ, ਸ਼ਾਇਦ ਇਹ ਤਸਵੀਰ ਹੀ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਜਗਾ ਦੇਵੇ। ਉਸ ਦਾ ਪਤੀ ਗੁਰਮੇਲ ਸਿੰਘ ਵਿਤੋਂ ਬਾਹਰ ਹੋਏ ਕਰਜ਼ੇ ਤੋਂ ਤੰਗ ਆ ਕੇ ਖ਼ੁਦਕੁਸ਼ੀ ਕਰ ਗਿਆ ਸੀ। ਹੁਣ ਇਹ ਪਰਿਵਾਰ ਕਿਰਾਏ ਦੇ ਮਕਾਨ ਵਿੱਚ ਬੈਠਾ ਹੈ। ਗੁਰਮੇਲ ਕੌਰ ਦੇ ਦੋ ਲੜਕੇ ਹਨ, ਜੋ ਦਿਹਾੜੀ ਕਰਨ ਵਾਸਤੇ ਮਜਬੂਰ ਹਨ। ਇਕਲੌਤੀ ਲੜਕੀ ਨੂੰ ਇਸ ਵਿਧਵਾ ਦੇ ਪੇਕਿਆਂ ਨੇ ਬੂਹੇ ਤੋਂ ਉਠਾਇਆ ਹੈ।
                 ਪਿੰਡ ਕੇਸਰ ਸਿੰਘ ਵਾਲਾ ਦੀ ਵਿਧਵਾ ਹਰਪਾਲ ਕੌਰ ਦਾ ਖੇਤਾਂ ਦੇ ਕਰਜ਼ੇ ਨੇ ਮਾਨਸਿਕ ਤਵਾਜ਼ਨ ਵਿਗਾੜ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਘਰ ਦੀ ਸਾਰੀ 9 ਏਕੜ ਜ਼ਮੀਨ ਖੇਤੀ ਕਰਜ਼ੇ ਨੇ ਖਾ ਲਈ। ਜਦੋਂ ਇਸ ਔਰਤ ਦਾ ਪਤੀ ਮੱਖਣ ਸਿੰਘ ਖ਼ੁਦਕੁਸ਼ੀ ਕਰ ਗਿਆ ਤਾਂ ਉਹ ਇਕੱਲੀ ਹੋ ਗਈ। ਉਹ ਦੱਸਦੀ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਹੁਣ ਮਾਨਸਿਕ ਤੌਰ ਤੇ ਠੀਕ ਨਹੀਂ ਤੇ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੀ ਗੱਡੀ ਦਵਾਈ ਸਹਾਰੇ ਚੱਲਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਔਰਤ ਨੇ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਆਮਦਨ ਦਾ ਕੋਈ ਜ਼ਰੀਆ ਨਹੀਂ ਬਚਿਆ। ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੀ ਪਤੀ ਦੀ ਤਸਵੀਰ ਦਿਖਾਈ ਤੇ ਆਖਿਆ ਸਿਰਫ਼ ਇਹ ਇਕ ਯਾਦ ਬਚੀ ਹੈ। ਉਸ ਦੇ ਬੱਚੇ ਵੀ ਹਾਲੇ ਸਕੂਲਾਂ ਵਿੱਚ ਪੜ੍ਹ ਰਹੇ ਹਨ। ਉਹ ਆਖਦੀ ਹੈ ਕਿ ਪੇਕਿਆਂ ਤੋਂ ਸਹਾਰਾ ਨਾ ਮਿਲਦਾ ਤਾਂ ਸ਼ਾਇਦ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਸਕੂਲ ਵੇਖਣਾ ਵੀ ਨਸੀਬ ਨਹੀਂ ਹੋਣਾ ਸੀ। ਉਹ ਖ਼ੁਦ ਆਂਗਨਵਾੜੀ ਕੇਂਦਰ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਔਰਤ ਵੀ ਆਪਣੇ ਪਤੀ ਦੀ ਤਸਵੀਰ ਨੂੰ ਬਠਿੰਡਾ ਵਿੱਚ ਵਿਧਵਾ ਔਰਤਾਂ ਦੇ ਹੋਏ ਇਕੱਠ ਵਿੱਚ ਚੁੱਕ ਕੇ ਵਾਰ ਵਾਰ ਦਿਖਾ ਰਹੀ ਸੀ।ਪਿੰਡ ਸਿਰੀਏ ਵਾਲਾ ਦੀ ਵਿਧਵਾ ਸੁਰਜੀਤ ਕੌਰ ਕੋਲੋਂ ਪਤੀ ਵੀ ਖੁਸ ਗਿਆ ਅਤੇ ਜ਼ਮੀਨ ਵੀ। ਕਰਜ਼ੇ ਨੇ ਸਭ ਕੁਝ ਖੋਹ ਲਿਆ। ਕਿਸਾਨ ਬਲਦੇਵ ਸਿੰਘ ਦੇ ਸਿਰ 9 ਲੱਖ ਦਾ ਕਰਜ਼ਾ ਸੀ। ਉਸ ਦੀ ਵਿਧਵਾ ਸੁਰਜੀਤ ਕੌਰ ਦੇ ਤਿੰਨ ਧੀਆਂ ਹਨ। ਅੱਜ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੰਨ੍ਹੀਆਂ ਛਾਂਵਾਂ ਦੀ ਮਾਂ ਖ਼ੁਦ ਧੁੱਪ ਵਿੱਚ ਬੈਠ ਕੇ ਆਪਣੇ ਦੁੱਖਾਂ ਦੀ ਪੋਟਲੀ ਫਰੋਲ ਰਹੀ ਸੀ। ਇਸ ਉਮੀਦ ਨਾਲ ਕਿ ਸਰਕਾਰੀ ਦਰਬਾਰ ਵਿੱਚੋਂ ਸ਼ਾਇਦ ਕੋਈ ਠੰਢਾ ਬੁੱਲਾ ਆ ਜਾਵੇ।
                   ਪਿੰਡ ਕੋਠਾ ਗੁਰੂ ਦੇ ਕਿਸਾਨ ਸੁਖਦੇਵ ਸਿੰਘ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਨੂੰ ਵੀ ਵਕਤ ਨੇ ਹਲੂਣ ਦਿੱਤਾ। ਜਦੋਂ ਕਰਜ਼ੇ ਵਿੱਚ ਇਕ ਏਕੜ ਜ਼ਮੀਨ ਵਿਕ ਗਈ ਤਾਂ ਉਸ ਦੀ ਪਤਨੀ ਸੁਖਪ੍ਰੀਤ ਕੌਰ ਸਦਮੇ ਵਿੱਚ ਖ਼ੁਦਕੁਸ਼ੀ ਕਰ ਗਈ। ਸੁਖਪ੍ਰੀਤ ਕੌਰ ਦੀ ਸੱਸ ਕੋਲ ਹੁਣ ਸਿਰਫ਼ ਸੁਫਨੇ ਹੀ ਬਚੇ ਹਨ, ਜੋ ਦਿਨ ਰਾਤ ਡਰਾਉਂਦੇ ਹਨ।ਨੌਜਵਾਨ ਭਾਰਤ ਸਭਾ ਦੇ ਗੁਰਪ੍ਰੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਬਿਰਧ ਬੱਸ ਹੁਣ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਸਰਦਾਰਾਂ ਦੇ ਘਰਾਂ ਵਿੱਚ ਪੋਚੇ ਲਾਉਣ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਹਨ। ਪਿੰਡ ਕੇਸਰ ਸਿੰਘ ਵਾਲਾ ਦੇ ਮਜ਼ਦੂਰ ਪਰਿਵਾਰ ਦੀ ਵੀਰਪਾਲ ਕੌਰ ਦਾ ਪਤੀ ਵੀ ਇਸ ਦੁਨੀਆ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਰਿਹਾ। ਉਸ ਦੇ ਤਿੰਨ ਛੋਟੇ ਬੱਚੇ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਾਉਣ ਲਈ ਉਹ ਪਾਪੜ ਵੇਲ ਰਹੀ ਹੈ। ਪਿੰਡ ਦੇ ਆਂਗਨਵਾੜੀ ਕੇਂਦਰ ਵਿੱਚ ਉਹ ਕੰਮ ਕਰਦੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਕਰ ਕੇ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਉਸ ਦੀ ਵਿਧਵਾ ਪੈਨਸ਼ਨ ਕੱਟ ਦਿੱਤੀ ਹੈ ਅਤੇ ਨਾਲ ਹੀ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਮਿਲਦੀ ਮਾਲੀ ਇਮਦਾਦ ਵੀ ਬੰਦ ਹੋ ਗਈ ਹੈ। ਏਦਾਂ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਹਰ ਵਿਧਵਾ ਔਰਤ ਦੀ ਹੈ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਤੀ ਖੇਤਾਂ ਦੇ ਸੰਕਟ ਨੇ ਖ਼ੁਦਕਸ਼ੀ ਦੇ ਰਾਹ ਪਾ ਦਿੱਤੇ ਸਨ। ਕਈ ਬਿਰਧ ਔਰਤਾਂ ਦੇ ਹੱਥਾਂ ਵਿੱਚ ਜਵਾਨ ਪੁੱਤਾਂ ਦੀ ਤਸਵੀਰ ਵੀ ਫੜੀ ਹੋਈ ਸੀ। ਭਾਰਤੀ ਕਿਸਾਨ ਯੂਨੀਅਨ (ਉਗਰਾਹਾਂ) ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ ਖੇਤ ਮਜ਼ਦੂਰ ਯੂਨੀਅਨ ਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਧਵਾ ਔਰਤਾਂ ਦੇ ਦੁੱਖ ਵੰਡਾਏ ਹਨ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਲਾਮਬੰਦੀ ਕਰ ਕੇ ਸਰਕਾਰ ਤੋਂ ਹੱਕ ਮੰਗਣ ਵਾਸਤੇ ਸੰਘਰਸ਼ੀ ਰਾਹ ਤਿਆਰ ਕੀਤੇ ਹਨ।
                                                            ਨੰਨ੍ਹੀ ਛਾਂ ਨੂੰ ਲੱਗੇ ਰਗੜੇ  
ਨੰਨ੍ਹੀ ਛਾਂ ਮੁਹਿੰਮ ਦੀ ਸੰਸਥਾਪਕ ਸੰਸਦ ਮੈਂਬਰ ਬੀਬੀ ਹਰਸਿਮਰਤ ਕੌਰ ਬਾਦਲ ਨੂੰ ਵਿਧਵਾ ਔਰਤਾਂ ਨੇ ਚੰਗੇ ਰਗੜੇ ਲਾਏ। ਮਹਿਲਾ ਬੁਲਾਰਿਆਂ ਨੇ ਤਾਂ ਗੱਲ ਗੱਲ 'ਤੇ ਨੰਨ੍ਹੀ ਛਾਂ ਆਖ ਕੇ ਸੰਬੋਧਨ ਕੀਤਾ। ਸੰਸਦ ਮੈਂਬਰ ਨੂੰ ਸੰਬੋਧਨ ਹੁੰਦੇ ਹਰਿੰਦਰ ਕੌਰ ਬਿੰਦੂ ਨੇ ਆਖਿਆ ਕਿ ਨੰਨ੍ਹੀ ਛਾਂ ਦਾ ਰੌਲਾ ਪਾਉਣ ਵਾਲੀ ਆਗੂ ਅੱਜ ਧੁੱਪ ਵਿੱਚ ਬੈਠੀਆਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੰਨ੍ਹੀਆਂ ਛਾਂਵਾਂ ਦੇ ਚਿਹਰੇ ਪੜ੍ਹੇ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਬਾਬਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਹੋਸ਼ ਸੰਭਾਲਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਤੋਂ ਵਿਦਾ ਹੋ ਗਏ। ਅੱਜ ਬਠਿੰਡਾ ਦੇ ਡਿਪਟੀ ਕਮਿਸ਼ਨਰ ਦੇ ਘਰ ਅੱਗੇ ਕੀਤੇ ਮੁਜ਼ਾਹਰੇ ਵਿੱਚ ਵਿਧਵਾ ਔਰਤਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਛੋਟੇ ਬੱਚੇ ਵੀ ਸਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਹੱਥਾਂ ਵਿੱਚ ਪਿਤਾ ਦੀ ਤਸਵੀਰ ਵਾਲੀਆਂ ਤਖਤੀਆਂ ਚੁੱਕੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਸਨ।
                                                       ਚੋਣਾਂ ਨੇ ਅਫ਼ਸਰਾਂ ਦੇ ਹੱਥ ਬੰਨ੍ਹੇ
ਲੋਕ ਸਭਾ ਚੋਣਾਂ ਨੇ ਬਠਿੰਡਾ ਦੇ ਅਫਸਰਾਂ ਦੇ ਹੱਥ ਬੰਨ੍ਹ ਦਿੱਤੇ ਹਨ। ਬਠਿੰਡਾ ਦੇ ਵੱਡੇ ਸਿਵਲ ਤੇ ਪੁਲੀਸ ਅਫਸਰ ਜੋ ਮਿੰਨੀ ਸਕੱਤਰੇਤ ਲਾਗੇ ਕਿਸੇ ਸੰਘਰਸ਼ੀ ਨੂੰ ਫਟਕਣ ਨਹੀਂ ਦਿੰਦੇ ਸਨ, ਅੱਜ ਉਨ੍ਹਾਂ ਖ਼ੁਦ ਕਿਸਾਨਾਂ ਦੀਆਂ ਵਿਧਵਾਵਾਂ ਨੂੰ ਮੁਜ਼ਾਹਰੇ ਕਰਨ ਵਾਸਤੇ ਮਿੰਨੀ ਸਕੱਤਰੇਤ ਦੇ ਨਾਲ ਜਗ੍ਹਾ ਦੀ ਚੋਣ ਕਰ ਕੇ ਦਿੱਤੀ। ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਮੈਜਿਸਟਰੇਟ ਨੇ ਦਫ਼ਾ 144 ਲਾਈ ਹੋਈ ਹੈ ਅਤੇ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ ਨੇ ਧਰਨਿਆਂ-ਮੁਜ਼ਾਹਰਿਆਂ ਵਾਸਤੇ ਸ਼ਹਿਰ ਤੋਂ ਦੂਰ ਜਗ੍ਹਾ ਵੀ ਅਲਾਟ ਕੀਤੀ ਹੋਈ ਹੈ। ਪਹਿਲਾਂ ਤਾਂ ਸੰਘਰਸ਼ੀ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਇਥੇ ਤੰਗ ਪਰੇਸ਼ਾਨ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਹੁਣ ਸਰਕਾਰ ਲੋਕ ਸਭਾ ਚੋਣਾਂ ਕਰ ਕੇ ਕਿਸੇ ਨਵੇਂ ਵਿਵਾਦ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਪੈਣਾ ਚਾਹੁੰਦੀ।

                                                                       ਮਾਏ ਨੀ ਮਾਏ !
                                                    ਏਥੇ ਸੱਧਰਾਂ ਨੂੰ ਬੂਰ ਨਾ ਪਏ...
                                                                    ਚਰਨਜੀਤ ਭੁੱਲਰ
ਬਠਿੰਡਾ : ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੇ ਵਾ ਵਰੋਲੇ ਨੇ ਬੱਚੀ ਗਗਨਦੀਪ ਦੀਆਂ ਬਚਪਨ ਦੀਆਂ ਸੱਧਰਾਂ ਹੀ ਖ਼ਤਮ ਕਰ ਦਿੱਤੀਆਂ ਹਨ। ਉਸ ਦੇ ਬਚਪਨ ਦੇ ਚਾਅ ਮਲ੍ਹਾਰ ਤਾਂ ਕਰਜ਼ੇ ਦੇ ਚੱਕਰਵਿਊਹ ਵਿੱਚ ਫਸ ਕੇ ਰਹਿ ਗਏ ਹਨ। ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੇ ਹਲੂਣੇ ਨੇ ਇਸ ਬੱਚੀ ਨੂੰ ਨਿਆਣੀ ਉਮਰੇ ਸਿਆਣੀ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਹੋਸ਼ ਸੰਭਲਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਉਸ ਨੂੰ ਸੱਥਰ ਵੇਖਣਾ ਪੈ ਗਿਆ। ਪਿੰਡ ਕੋਟੜਾ ਕੌੜਿਆਂ ਵਾਲੀ ਦੀ 12 ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਦੀ ਇਹ ਬੱਚੀ ਉਦੋਂ ਸਿਰਫ਼ ਇਕ ਸਾਲ ਦੀ ਸੀ, ਜਦੋਂ ਬਾਪ ਰਾਜ ਸਿੰਘ ਕਰਜ਼ੇ ਦਾ ਬੋਝ ਨਾ ਝੱਲਦਾ ਹੋਇਆ ਖ਼ੁਦਕੁਸ਼ੀ ਕਰ ਗਿਆ। ਇਸ ਖ਼ੁਦਕੁਸ਼ੀ ਨੇ ਉਸ ਤੋਂ ਮਮਤਾ ਖੋਹ ਲਈ ਤੇ ਇਹੋ ਖ਼ੁਦਕੁਸ਼ੀ ਉਸ ਦੀਆਂ ਰੀਝਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਮਾਰ ਗਈ। ਬਾਪ ਦੇ ਖ਼ੁਦਕੁਸ਼ੀ ਕਰਨ ਮਗਰੋਂ ਉਸ ਦੀ ਮਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਚਲੀ ਗਈ। ਹੁਣ ਗਗਨਦੀਪ ਦਾ ਪਾਲਣ-ਪੋਸ਼ਣ ਉਸ ਦੀ ਤਾਈ ਜਸਵੀਰ ਕੌਰ ਕਰ ਰਹੀ ਹੈ। ਇਹ ਬੱਚੀ ਪਿੰਡ ਦੇ ਸਰਕਾਰੀ ਸਕੂਲ ਵਿੱਚ ਪੜ੍ਹ ਰਹੀ ਹੈ। ਹੁਣ ਇਹ ਬੱਚੀ ਸਰਕਾਰ ਤੋਂ ਮਦਦ ਉਡੀਕ ਰਹੀ ਹੈ। ਹੱਕ ਲੈਣ ਲਈ ਉਸ ਨੂੰ ਵੀ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੇ ਰਾਹ ਤੁਰਨਾ ਪਿਆ ਹੈ।ਪੰਜਾਬ ਸਰਕਾਰ ਪਿੰਡ ਜੇਠੂਕੇ ਦੀ ਬੱਚੀ ਅਮਰਜੀਤ ਦੇ ਜਜ਼ਬਾਤ ਸਮਝਦੀ ਤਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਸਕੂਲ ਜਾਣ ਦੀ ਥਾਂ ਸੜਕਾਂ 'ਤੇ ਨਾ ਉਤਰਨਾ ਪੈਂਦਾ। ਕਰਜ਼ੇ ਦੇ ਜਾਲ ਨੇ ਐਸੀ ਕੁੰਡਲੀ ਮਾਰੀ ਕਿ ਇਸ ਬੱਚੀ ਦਾ ਪਿਤਾ ਗੁਰਚਰਨ ਸਿੰਘ ਖ਼ੁਦਕੁਸ਼ੀ ਕਰ ਗਿਆ। ਸਿਰਫ਼ ਡੇਢ ਏਕੜ ਜ਼ਮੀਨ ਹੁਣ ਪਰਿਵਾਰ ਕੋਲ ਬਚੀ ਹੈ। ਘਰ ਦੀ ਛੱਤ ਡਿੱਗ ਗਈ ਹੈ ਅਤੇ ਕੰਧ ਡਿੱਗਣ ਵਾਲੀ ਹੈ। ਇਹ ਬੱਚੀ ਨੌਵੀਂ ਜਮਾਤ ਵਿੱਚ ਪੜ੍ਹਦੀ ਹੈ। ਉਸ ਦੇ ਦੋ ਛੋਟੇ ਭਰਾ ਵੀ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਬੱਚਿਆਂ ਦੀਆਂ ਕਿਲਕਾਰੀਆਂ ਤਾਂ ਰੁੱਸੇ ਹੋਏ ਖੇਤਾਂ ਅਤੇ ਸ਼ਾਹੂਕਾਰ ਦੇ ਦਬਕਿਆਂ ਵਿੱਚ ਦਬ ਕੇ ਰਹਿ ਗਈਆਂ ਸਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਬੱਚਿਆਂ ਕੋਲ ਹੁਣ ਕੋਈ ਰਾਹ ਨਹੀਂ ਬਚਿਆ।
             ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੀ ਜੰਗ ਤਾਂ ਪੰਜਵੀਂ ਕਲਾਸ ਵਿੱਚ ਪੜ੍ਹਦਾ ਪਿੰਡ ਮਹਿਮਾ ਭਗਵਾਨਾ ਦਾ ਸਿਕੰਦਰ ਸਿੰਘ ਵੀ ਹਾਰ ਗਿਆ ਹੈ। ਉਸ ਦਾ ਬਾਪ ਨਿਰਮਲ ਸਿੰਘ 5 ਮਈ 2003 ਨੂੰ ਖ਼ੁਦਕੁਸ਼ੀ ਕਰ ਗਿਆ ਸੀ। ਉਸ ਦੀ ਮਾਂ ਲਵਪ੍ਰੀਤ ਕੌਰ ਨੂੰ ਸਿਰਫ਼ ਢਾਈ ਸੌ ਰੁਪਏ ਵਿਧਵਾ ਪੈਨਸ਼ਨ ਮਿਲਦੀ ਹੈ, ਜੋ ਹੁਣ ਛੇ ਮਹੀਨੇ ਤੋਂ ਨਹੀਂ ਮਿਲੀ।  ਮਾਂ ਦੀ ਦਿਹਾੜੀ ਹੀ ਦੋ ਵਕਤ ਦੀ ਰੋਟੀ ਦਾ ਢਾਰਸ ਬਣਦੀ ਹੈ। ਸਿਕੰਦਰ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਉਸ ਦਾ ਭਰਾ ਸੁਖਵਿੰਦਰ ਹੁਣ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਬੂਹੇ ਵੱਲ ਝਾਕ ਰਹੇ ਹਨ।ਪਿੰਡ ਕੋਠਾ ਗੁਰੂ ਦੇ ਕਿਸਾਨ ਪਿਆਰਾ ਸਿੰਘ ਦੀ ਸਾਰੀ ਪੰਜ ਏਕੜ ਜ਼ਮੀਨ ਦੀ ਰਜਿਸਟਰੀ ਸਰਦਾਰਾਂ ਨੇ ਕਰਾ ਲਈ ਤਾਂ ਉਸ ਕੋਲ ਜ਼ਹਿਰ ਖਾਣ ਜੋਗੇ ਹੀ ਪੈਸੇ ਬਚੇ ਸਨ। ਉਸ ਨੇ ਜ਼ਹਿਰ ਲਈ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਘਰ ਆ ਕੇ ਮਾਂ ਨੂੰ ਇਹ ਆਖ ਕੇ ਜ਼ਹਿਰ ਖਾ ਗਿਆ, 'ਮਾਂ, ਹੁਣ ਸੱਥ ਵਿੱਚੋਂ ਦੀ ਲੰਘਿਆ ਨਹੀਂ ਜਾਂਦਾ।' ਕਿਸਾਨ ਪਿਆਰਾ ਸਿੰਘ ਦਾ ਇਸ ਜਹਾਨੋਂ ਰੁਖਸਤ ਹੋ ਗਿਆ ਪਰ ਹੁਣ ਉਸ ਦੀ 80 ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਦੀ ਮਾਂ ਬਸੰਤ ਕੌਰ ਆਪਣੇ ਜਵਾਨ ਪੋਤੇ ਲਈ ਦਰ ਦਰ ਭਟਕ ਰਹੀ ਹੈ। ਬਜ਼ੁਰਗ ਬਸੰਤ ਕੌਰ ਨੇ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਜਦੋਂ ਪੁੱਤ ਖ਼ੁਦਕੁਸ਼ੀ ਕਰ ਗਿਆ ਤਾਂ ਨੂੰਹ ਵੀ ਘਰ ਛੱਡ ਕੇ ਚਲੀ ਗਈ। ਜ਼ਮੀਨਾਂ ਦੇ ਮਾਲਕਾਂ ਨੂੰ ਕਰਜ਼ੇ ਦੀ ਪੰਡ ਨੇ ਸਰਕਾਰਾਂ ਦੇ ਮੂੰਹਾਂ ਵੱਲ ਵੇਖਣ ਲਾ ਦਿੱਤਾ ਹੈ।
                ਪਿੰਡ ਮਹਿਮਾ ਭਗਵਾਨਾ ਦੀ ਬੱਚੀ ਕਿਰਨਜੀਤ ਹੁਣ ਭਗਵਾਨ ਤੋਂ ਹੀ ਘਰ ਦੀ ਸੁੱਖ ਮੰਗਦੀ ਹੈ। ਉਸ ਦੀ ਮਾਂ ਰਾਜਵੀਰ ਕੌਰ ਘਰ 'ਤੇ ਪਈ ਕਰਜ਼ੇ ਦੀ ਮਾਰ ਤੋਂ ਪਰੇਸ਼ਾਨ ਹੋ ਕੇ ਖ਼ੁਦਕੁਸ਼ੀ ਕਰ ਗਈ। ਇਹ ਬੱਚੀ ਛੇਵੀਂ ਜਮਾਤ ਵਿੱਚ ਪੜ੍ਹਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਅੱਜ ਇਸ ਨੰਨ੍ਹੀ ਬੱਚੀ ਤੋਂ ਛਾਂ ਖੁਸ ਗਈ ਹੈ। ਤਾਈ ਜਸਵੀਰ ਕੌਰ ਉਸ ਨੂੰ ਪਾਲ ਰਹੀ ਹੈ। ਬਠਿੰਡਾ ਪੱਟੀ ਵਿੱਚ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਏਦਾਂ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਨੰਨ੍ਹੀਆਂ ਬੱਚੀਆਂ ਨੂੰ ਬਚਪਨ ਉਮਰੇ ਵਿਆਜ ਦੀਆਂ ਜਰਬਾਂ ਨੇ ਦੱਬ ਲਿਆ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਬੱਚਿਆਂ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਸੀ ਕਿ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਖ਼ੁਦਕੁਸ਼ੀ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਨੂੰ ਜੋ ਮੁਆਵਜ਼ਾ ਦਿੱਤਾ ਹੈ, ਉਸ ਤੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਵਾਂਝੇ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਆਖਿਆ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਏਨਾ ਹੀ ਕਸੂਰ ਹੈ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਬਾਪ ਨੇ ਸਰਕਾਰੀ ਸਰਵੇਖਣ ਵਾਲੇ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਜਾਂ ਬਾਅਦ ਖ਼ੁਦਕੁਸ਼ੀ ਕੀਤੀ ਸੀ।ਪਿੰਡ ਜੇਠੂਕੇ ਦੀ ਬੱਚੀ ਅਮਨਦੀਪ ਕੌਰ ਨੂੰ ਹੁਣ ਸੰਘਰਸ਼ੀ ਰਾਹਾਂ 'ਤੇ ਚੱਲਣ ਦੀ ਜਾਂਚ ਆ ਗਈ ਹੈ। ਉਹ ਸਕੂਲੋਂ ਛੁੱਟੀ ਲੈ ਕੇ ਹਰ ਸੰਘਰਸ਼ ਵਿੱਚ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਬੱਚੀ ਦਾ ਪਿਤਾ ਗੁਰਦੀਪ ਸਿੰਘ ਸਾਲ 2006 ਵਿੱਚ ਖ਼ੁਦਕੁਸ਼ੀ ਕਰ ਗਿਆ ਸੀ। ਹੁਣ ਉਸ ਦੀ ਮਾਂ ਪਰਮਜੀਤ ਕੌਰ ਦਿਹਾੜੀ ਕਰ ਕੇ ਪਰਿਵਾਰ ਪਾਲ ਰਹੀ ਹੈ। ਇਸ ਬੱਚੀ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਸੀ ਕਿ ਵਕਤ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਤਾਂ ਹੁਣ ਹਕੂਮਤਾਂ ਦੀ ਚਾਲ ਢਾਲ ਦੀ ਸਮਝ ਵੀ ਸਿਖਾ ਦਿੱਤੀ ਹੈ।
              ਪਿੰਡ ਬਾਘਾ ਦੇ ਦੋ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਤਾਂ ਬਾਪ ਦੀ ਖ਼ੁਦਕੁਸ਼ੀ ਮਗਰੋਂ ਇਕ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਵਿੱਚ ਪਨਾਹ ਲੈਣੀ ਪਈ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਬੱਚਿਆਂ ਦਾ ਕੋਈ ਸਹਾਰਾ ਨਹੀਂ ਬਚਿਆ ਸੀ। ਕਿਸਾਨ ਧਿਰਾਂ ਵੱਲੋਂ ਮਾਲਵਾ ਖ਼ਿੱਤੇ ਵਿੱਚ ਜੋ ਕਿਸਾਨ ਮੰਗਾਂ ਅਤੇ ਖਾਸ ਕਰ ਕੇ ਖ਼ੁਦਕੁਸ਼ੀ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਕਿਸਾਨਾਂ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਦੀ ਮੰਗ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਸਕੂਲ ਪੜ੍ਹਦੇ ਅਜਿਹੇ ਬੱਚਿਆਂ ਦੀ ਕਾਫ਼ੀ ਗਿਣਤੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਇੱਥੋਂ ਤਕ ਕਿ ਦੁੱਧ ਚੁੰਘਦੇ ਬੱਚੇ ਵੀ ਮਾਂ ਦੀ ਗੋਦ ਵਿੱਚ ਬੈਠ ਕੇ ਜੋਸ਼ ਨਾਲ ਉੱਠਦੇ ਹੱਥਾਂ ਵੱਲ ਵੇਖਦੇ ਹਨ। ਜਦੋਂ ਵੱਡੇ ਹੋਣਗੇ ਤਾਂ ਉਹ ਵੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਉੱਠਦੇ ਹੱਥਾਂ ਦੇ ਮਾਇਨੇ ਸਮਝ ਜਾਣਗੇ।

                             ਪੰਜਾਬ ਬਜਟ
                ਦੁੱਖਾਂ 'ਚ ਵੀ ਪਾਈ ਵੰਡੀ
                            ਚਰਨਜੀਤ ਭੁੱਲਰ
ਬਠਿੰਡਾ : ਕੇਹਾ ਇਨਸਾਫ ਹੈ ਕਿ ਖੁਦਕਸ਼ੀ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਕਿਸਾਨ ਤੇ ਕਾਮੇ ਵੀ ਵੰਡ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਹਨ। ਪੰਜਾਬ ਬਜਟ ਨੇ ਦੁੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਲਕੀਰ ਖਿੱਚ ਦਿੱਤੀ ਹੈ। ਇਸ ਨੂੰ ਕਾਣੀ ਵੰਡ ਹੀ ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਪੰਜਾਬ ਬਜਟ ਨੇ ਖ਼ੁਦਕਸ਼ੀ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਕਿਸੇ ਕਿਸਾਨ ਦੀ ਵਿਧਵਾ ਨੂੰ ਧਰਵਾਸ ਦਿੱਤਾ ਹੈ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਕਿਸੇ ਵਿਧਵਾ ਦਾ ਮਨ ਖੱਟਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਪੰਜਾਬ ਬਜਟ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਕਿਸਾਨ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਨੂੰ ਮਾਲੀ ਮਦਦ ਦੇਣ ਦੀ ਵਿਵਸਥਾ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕਮਾਊ ਜੀਅ ਸਾਲ 2001 ਤੋਂ ਮਗਰੋਂ ਖ਼ੁਦਕਸ਼ੀ ਕਰ ਗਏ ਸਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਕਿਸਾਨ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਦੇ ਜੀਅ ਸਾਲ 2001 ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਖ਼ੁਦਕਸ਼ੀ ਕਰ ਗਏ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਨੂੰ ਫਿਲਹਾਲ ਕੋਈ ਮਾਲੀ ਮਦਦ ਨਹੀਂ ਮਿਲੇਗੀ।
            ਪੰਜਾਬ ਬਜਟ ਵਿੱਚ ਸਿਰਫ ਖ਼ੁਦਕਸ਼ੀ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਕਿਸਾਨਾਂ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਤੀ ਜੀਅ ਦੋ ਲੱਖ ਰੁਪਏ ਦੀ ਮਾਲੀ ਮਦਦ ਦੇਣ ਦੀ ਵਿਵਸਥਾ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕਮਾਊ ਜੀਆਂ ਨੇ ਸਾਲ 2001 ਤੋਂ 2010 ਦੌਰਾਨ ਖ਼ੁਦਕਸ਼ੀ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਬਜਟ ਅਨੁਸਾਰ ਸਾਲ 2012-13 ਲਈ ਖ਼ੁਦਕਸ਼ੀ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਕਿਸਾਨਾਂ ਦੇ ਆਸ਼ਰਿਤਾਂ ਲਈ 30 ਕਰੋੜ ਰੁਪਏ ਦੇ ਫੰਡਾਂ ਦੀ ਵਿਵਸਥਾ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ। ਵਿੱਤ ਮੰਤਰੀ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਹੈ ਕਿ ਪੰਜਾਬ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਤਿੰਨ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀਆਂ ਵੱਲੋਂ ਕਿਸਾਨਾਂ ਅਤੇ ਕਾਮਿਆਂ ਦੀਆਂ ਆਤਮ ਹੱਤਿਆਵਾਂ ਸਬੰਧੀ ਅਧਿਐਨ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਵਾਇਆ ਹੈ। ਸਰਕਾਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਅਧਿਐਨ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਦਾ ਨਿਰੀਖਣ ਕਰੇਗੀ ਅਤੇ ਆਤਮ ਹੱਤਿਆ ਦੇ ਅਸਲ ਕਾਰਨਾਂ ਦਾ ਹੱਲ ਕਰਨ ਦੀ ਯਤਨ ਕਰੇਗੀ। ਅਜਿਹੇ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਦੇ ਆਸ਼ਰਿਤਾਂ ਨੂੰ ਸਾਲ 2012-13 ਤੋਂ 2 ਲੱਖ ਰੁਪਏ ਦੀ ਵਿੱਤੀ ਮਦਦ ਲਈ ਇਕ ਨਵੀਂ ਸਕੀਮ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ। ਸਪੱਸ਼ਟ ਹੈ ਕਿ ਸਰਕਾਰੀ ਸਰਵੇਖਣ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਨੂੰ ਹੀ ਮਾਲੀ ਮਦਦ ਮਿਲਣੀ ਹੈ। ਪੰਜਾਬ ਖੇਤੀਬਾੜੀ 'ਵਰਸਿਟੀ ਵੱਲੋਂ ਬਠਿੰਡਾ ਅਤੇ ਸੰਗਰੂਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਸਾਲ 2001 ਤੋਂ ਸਾਲ 2008 ਤੱਕ ਦਾ ਸਰਵੇਖਣ ਕੀਤਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਸਮੇਂ ਦੌਰਾਨ 2890 ਕਿਸਾਨਾਂ ਅਤੇ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਵੱਲੋਂ ਖ਼ੁਦਕਸ਼ੀ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ। ਸਾਲ 2001 ਤੋਂ ਸਾਲ 2010 ਤੱਕ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਸਰਕਾਰੀ ਸਰਵੇਖਣ ਅਨੁਸਾਰ ਕਰੀਬ 6700 ਕਿਸਾਨਾਂ ਅਤੇ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਵੱਲੋਂ ਖ਼ੁਦਕਸ਼ੀ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ। ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਖ਼ੁਦਕਸ਼ੀਆਂ ਦਾ ਸਿਲਸਿਲਾ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਸਾਲ 1990 ਤੋਂ ਹੀ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ।
           ਭਾਰਤੀ ਕਿਸਾਨ ਯੂਨੀਅਨ (ਉਗਰਾਹਾਂ) ਦੇ ਜਨਰਲ ਸਕੱਤਰ  ਸੁਖਦੇਵ ਸਿੰਘ ਕੋਕਰੀ ਕਲਾਂ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਪਹਿਲਾਂ ਸਾਲ 2001 ਤੋਂ ਮਗਰੋਂ ਕਿਸਾਨਾਂ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਲਈ ਮਾਲੀ ਮਦਦ ਲੈਣਗੇ ਅਤੇ ਉਸ ਮਗਰੋਂ ਸਾਲ 1990 ਤੋਂ 2000 ਦੌਰਾਨ ਖ਼ੁਦਕਸ਼ੀ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਕਿਸਾਨਾਂ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਨੂੰ ਮਾਲੀ ਮਦਦ ਦਿਵਾਉਣ ਲਈ ਸੰਘਰਸ਼ ਲੜਨਗੇ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਆਖਿਆ ਕਿ ਕਿਸਾਨ ਧਿਰਾਂ ਦੀ ਲੜਾਈ ਜਾਰੀ ਰਹੇਗੀ ਅਤੇ ਕਾਣੀ ਵੰਡ ਨਹੀਂ ਹੋਣ ਦਿੱਤੀ ਜਾਵੇਗੀ। ਜਾਣਕਾਰੀ ਅਨੁਸਾਰ ਸਰਵੇਖਣ ਵਿੱਚ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਕਿਸਾਨਾਂ ਦੀ ਖ਼ੁਦਕਸ਼ੀ ਦਾ ਕਾਰਨ ਕਰਜ਼ਾ ਹੋਵੇਗਾ, ਉਸ ਨੂੰ ਹੀ ਮਾਲੀ ਮਦਦ ਮਿਲੇਗੀ, ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਕਿਸਾਨਾਂ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਹੋਰ ਸਰਕਾਰੀ ਖਾਕੇ ਵਿੱਚੋਂ ਬਾਹਰ ਹੋ ਜਾਣਗੇ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਖ਼ੁਦਕਸ਼ੀ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਹਰ ਕਿਸਾਨ ਦਾ ਅਸਿੱਧਾ ਕਾਰਨ ਆਰਥਿਕ ਤੰਗੀ ਤੁਰਸ਼ੀ ਹੀ ਬਣਦਾ ਹੈ। ਖੇਤ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਨੂੰ ਮਿਲਣ ਵਾਲੀ ਮਾਲੀ ਮਦਦ 'ਤੇ ਵੀ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਵਾਲੀਆ ਨਿਸ਼ਾਨ ਲੱਗਦਾ ਹੈ। ਪੰਜਾਬ ਖੇਤ ਮਜ਼ਦੂਰ ਯੂਨੀਅਨ ਦੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਜ਼ੋਰਾ ਸਿੰਘ ਨਸਰਾਲੀ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਸੀ ਕਿ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਨੂੰ ਤਾਂ ਕਰਜ਼ਾ ਮਿਲਦਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਰਕਾਰੀ ਪੈਮਾਨੇ ਵਿੱਚੋਂ ਬਾਹਰ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਈ ਤੁੱਕ ਨਹੀਂ ਬਣਦੀ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਆਖਿਆ ਕਿ ਤੰਗੀ ਤੁਰਸ਼ੀ ਹੀ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਦੀ ਜਾਨ ਲੈਣ ਦਾ ਕਾਰਨ ਬਣੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮਾਲੀ ਮਦਦ ਮਿਲਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ। ਪੰਜਾਬ ਖੇਤੀਬਾੜੀ 'ਵਰਸਿਟੀ ਦੇ ਡਾ. ਸੁਖਪਾਲ ਸਿੰਘ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵੱਲੋਂ ਸਰਵੇਖਣ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਸੀ ਕਿ ਖ਼ੁਦਕਸ਼ੀ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਹਰ ਕਿਸਾਨ ਮਜ਼ਦੂਰ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਨੂੰ ਮਾਲੀ ਮਦਦ ਮਿਲਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਹਰ ਖ਼ੁਦਕਸ਼ੀ ਸਿੱਧੇ ਅਤੇ ਅਸਿੱਧੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਮਾਲੀ ਸੰਕਟ ਨਾਲ ਹੀ ਜੁੜੀ ਹੋਈ ਹੈ।
          ਪਿੰਡ ਬੁਰਜ ਸੇਮਾ ਦੀ ਵਿਧਵਾ ਲੀਲੋ ਕੌਰ ਦੀ ਬਾਂਹ ਪੰਜਾਬ ਬਜਟ ਨੇ ਨਹੀਂ ਫੜੀ ਹੈ। ਉਸ ਦਾ ਪਤੀ ਪਿਲੂ ਸਿੰਘ ਖੇਤੀ ਸੰਕਟ ਕਾਰਨ ਸਾਲ 1991 ਵਿੱਚ ਖ਼ੁਦਕਸ਼ੀ ਕਰ ਗਿਆ ਸੀ। ਉਸ ਦੇ ਸਿਰ 'ਤੇ ਕਰਜ਼ੇ ਦੀ ਪੰਡ ਸੀ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਉਤਾਰਨ ਲਈ ਜ਼ਮੀਨ ਵੀ ਵਿਕ ਗਈ। ਤਿੰਨ ਧੀਆਂ ਦਾ ਜਦੋਂ ਬਾਪ ਤੁਰ ਗਿਆ ਤਾਂ ਵਿਧਵਾ ਲੀਲੋ ਕੌਰ ਲਈ ਕੋਈ ਢਾਰਸ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਉਸ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਸੀ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਖੇਤ ਤਾਂ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਸੁੰਨੇ ਹੋ ਗਏ ਸਨ, ਜਿਸ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਸਰਕਾਰ ਹੁਣ ਦੇ ਰਹੀ ਹੈ। ਪਿੰਡ ਨਰੂਆਣਾ ਦਾ ਕੁਲਦੀਪ ਸਿੰਘ ਤਾਂ ਖ਼ੁਦਕਸ਼ੀ ਕਰ ਗਿਆ ਹੈ ਪਰ ਹੁਣ ਉਸ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਨੂੰ ਕੋਈ ਮਦਦ ਨਹੀਂ ਮਿਲੇਗੀ। ਕਾਰਨ ਇਹ ਕਿ ਇਸ ਕਿਸਾਨ ਨੇ ਸਾਲ 2000 ਵਿੱਚ ਖ਼ੁਦਕਸ਼ੀ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਪਿੰਡ ਚੱਠੇਵਾਲਾ ਦੇ ਕਿਸਾਨ ਆਗੂ ਮੋਹਨ ਸਿੰਘ ਨੇ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਤਿੰਨ ਚਾਰ ਖ਼ੁਦਕਸ਼ੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਹਨ, ਜੋ ਸਾਲ 2000 ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੋਈਆਂ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਆਖਿਆ ਕਿ ਉਹ ਕਿਸਾਨ ਪਰਿਵਾਰ ਨਿਰਾਸ਼ ਹਨ ਪਰ ਕਿਸਾਨ ਧਿਰਾਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਲਈ ਵੀ ਲੜਾਈ ਲੜਨਗੀਆਂ। ਕਿਸਾਨ ਆਗੂ ਜਸਵੀਰ ਸਿੰਘ ਬੁਰਜ ਸੇਮਾ ਨੇ ਆਖਿਆ ਕਿ ਪੰਜਾਬ ਬਜਟ ਨੇ ਕਿਸਾਨ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਦੀ ਇਹ ਕਾਣੀ ਵੰਡ ਕੀਤੀ ਹੈ ਅਤੇ ਮਾਲੀ ਮਦਦ ਸਾਰੇ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਨੂੰ ਦੇਣੀ ਬਣਦੀ ਹੈ।

                      ....ਅਸੀਂ ਮਰਨਾ ਨਹੀਂ, ਜੀਣਾ ਹੈ।
                                      ਮਾਲਵੇ ਦੇ ਹਰ ਘਰ 'ਚ 'ਕਲਾਵਤੀ'
                                               ਚਰਨਜੀਤ ਭੁੱਲਰ
ਬਠਿੰਡਾ  :ਮਾਲਵਾ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਉਹ ਖਿੱਤਾ ਹੈ ਜਿਸ ਦੇ ਤਾਂ ਹਰ ਘਰ 'ਚ ਕਲਾਵਤੀ ਬੈਠੀ ਹੈ। ਬੈਠੀ ਵੀ ਏਨੀ ਸ਼ਾਂਤ ਚਿੱਤ ਹੈ ਕਿ ਉਸਨੂੰ ਹਰ ਦੁੱਖ ਹੁਣ ਛੋਟਾ ਲੱਗਦਾ ਹੈ। ਘਰਾਂ ਦੀ ਬਰਕਤ ਚਲੀ ਗਈ ਹੈ। ਪੈਲੀਆਂ ਵਾਲੇ ਖੇਤਾਂ 'ਚ ਹੀ ਢੇਰ ਹੋ ਗਏ। ਦੇਖਦਿਆਂ ਦੇਖਦਿਆਂ ਆਲ੍ਹਣੇ ਖਿੰਡ ਪੁੰਡ ਗਏ। ਹਰ ਕਲਾਵਤੀ ਸਭ ਕੁਝ ਭੁੱਲ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਨਹੀਂ ਭੁੱਲ ਸਕਦੀ ਤਾਂ ਉਹ ਸ਼ਾਹੂਕਾਰ ਦੇ ਗੇੜੇ ਅਤੇ ਬੈਂਕਾਂ ਦੇ ਸੱਥ 'ਚ ਲੱਗੇ ਨਿਲਾਮੀ ਦੇ ਨੋਟਿਸ। ਸ਼ਾਹੂਕਾਰ ਦੀ ਘੁਰਕੀ ਤੇ ਉਪਰੋਂ ਖੇਤ ਹੱਥੋਂ ਨਿਕਲਣ ਦਾ ਡਰ, ਬੱਸ ਇਹੋ ਜਾਨ ਲੈ ਬੈਠੇ ਹਰ ਕਲਾਵਤੀ ਦੇ ਸਿਰ ਦੇ ਸਾਂਈਂ ਦੀ ਜਾਂ ਫਿਰ ਉਸਦੇ ਪੁੱਤ ਦੀ ਜੋ ਬਾਪ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਖ਼ੁਦਕਸ਼ੀ ਵਾਲੀ ਡੰਡੀ ਪੈ ਗਿਆ। ਇੱਕ ਨਹੀਂ, ਇੱਥੇ ਤਾਂ ਨਿੱਤ ਦਿਨ  ਹਰ ਘਰ ਕਲਾਵਾਤੀ ਇੱਕ ਨਵੀਂ ਜੰਗ ਲੜਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਜੰਗ ਸਿਰ ਚੜੇ ਕਰਜ਼ਿਆਂ ਨੂੰ ਉਤਾਰਨ ਦੀ,ਜ਼ਮੀਨਾਂ ਨੂੰ ਬਚਾਉਣ ਦੀ ਜੰਗ,ਹੋਰ ਤਾਂ ਹੋਰ,ਇਹ ਜੰਗ ਸ਼ਿੱਦਤ ਤੇ ਹੌਸਲੇ ਨਾਲ ਘਰਾਂ ਦੇ ਤੀਲਾ ਤੀਲਾ ਹੋਏ ਸੁਪਨਿਆਂ ਨੂੰ ਇਕੱਠਾ ਕਰਨ ਦੀ  ਹੈ। ਨੌਜਵਾਨ ਨੇਤਾ ਰਾਹੁਲ ਗਾਂਧੀ ਨੇ ਕੁਝ ਅਰਸਾ ਪਹਿਲਾਂ ਵਿਦਰਭਾ ਦੀ ਕਲਾਵਤੀ ਦੀ ਪਾਰਲੀਮੈਂਟ 'ਚ ਗੱਲ ਕਰਕੇ ਪਹਿਲ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਸੀ। ਅਫਸੋਸ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਹੈ ਕਿ ਮਾਲਵੇ ਦੀ ਕਲਾਵਤੀ ਦੇ ਤਾਂ ਆਪਣੇ ਵੀ ਪਰਾਏ ਹੋ ਗਏ ਹਨ।
ਮਾਲਵੇ ਦੀ ਕਲਾਵਾਤੀ ਲਈ ਤਾਂ ਆਪਣੇ ਹੀ ਪਾਰਲੀਮੈਂਟ 'ਚ ਮੂੰਹ ਨਹੀਂ ਖੋਲ ਸਕੇ, ਬਿਗਾਨਿਆਂ 'ਤੇ ਕਾਹਦਾ ਰੋਸਾ। ਦੱਸਣ ਯੋਗ ਹੈ ਕਿ ਰਾਹੁਲ ਗਾਂਧੀ ਨੇ ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰ ਦੇ ਵਿਦਰਭਾ ਖੇਤਰ ਜਿਥੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਕਿਸਾਨ ਮੰਦਹਾਲੀ ਵਜੋਂ ਖ਼ੁਦਕਸ਼ੀ ਦੇ ਰਾਹ ਪਏ ਹਨ, 'ਚ ਇੱਕ ਵਿਧਵਾ ਔਰਤ ਕਲਾਵਾਤੀ ਦੇ ਘਰ ਫੇਰਾ ਪਾਇਆ ਸੀ। ਕਲਾਵਾਤੀ ਨੇ ਦੁੱਖਾਂ ਦਾ ਹਰ ਪਲ ਰਾਹੁਲ ਗਾਂਧੀ ਨਾਲ ਸਾਂਝਾ ਕੀਤਾ। ਨੌ ਧੀਆਂ ਦੀ ਬਿਰਧ ਮਾਂ ਕਲਾਵਾਤੀ, ਪਤੀ ਵਲੋਂ ਕਰਜ਼ਿਆਂ ਕਾਰਨ ਖ਼ੁਦਕਸ਼ੀ ਕਰਨ ਮਗਰੋਂ ਕਿਵੇਂ ਦੁੱਖਾਂ ਚੋਂ ਹਿੰਮਤ ਨਾਲ ਉਭਰੀ ਤੇ ਕਿਵੇਂ ਆਪਣੇ ਪ੍ਰਵਾਰ ਨੂੰ ਖੜ੍ਹਾ ਕੀਤਾ, ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਜਦੋਂ ਰਾਹੁਲ ਗਾਂਧੀ ਨੇ ਲੋਕ ਸਭਾ ਦੇ ਸੈਸ਼ਨ 'ਚ ਦੱਸੀ ਸੀ ਤਾਂ ਇੱਕ ਦਫ਼ਾ ਪੂਰੇ ਮੁਲਕ 'ਚ ਕਲਾਵਾਤੀ ਦੀ ਚਰਚਾ ਛਿੜ ਪਈ। ਮਾਲਵੇ ਦੀ ਕਲਾਵਤੀ ਦੀ ਅਵਾਜ਼ ਤਾਂ ਬੱਸ ਏਥੇ ਹੀ ਘਰਾਂ ਦੀਆਂ ਕੱਚੀਆਂ ਕੰਧਾਂ 'ਚ ਹੀ ਕੈਦ ਹੋ ਕੇ ਰਹਿ ਗਈ ਹੈ। ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਬਠਿੰਡਾ ਦੇ ਪਿੰਡ ਕੋਟਸ਼ਮੀਰ ਦੀ ਵਿਧਵਾ ਕੁਲਦੀਪ ਕੌਰ ਦੇ ਹਿੱਸੇ ਵੀ ਕਲਾਵਤੀ ਜਿੰਨੇ ਹੀ ਦੁੱਖ ਆਏ ਹਨ। ਪੂਰੇ ਨੌ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਜਦੋਂ ਪਤੀ ਸਪਰੇਅ ਪੀ ਗਿਆ ਤਾਂ ਉਹ ਇਕੱਲੀ ਹੋ ਗਈ।
             38 ਸਾਲ ਦੀ ਕੁਲਦੀਪ ਕੌਰ ਸਾਹਮਣੇ ਦੋ ਨਿਆਣਿਆਂ ਦਾ ਪਾਲਣ ਪੋਸ਼ਣ ਤੇ ਸਿਰ ਖੜ੍ਹਾ ਲੱਖਾਂ ਕਰਜ਼ਾ ਇੱਕ ਚਣੌਤੀ ਤੋਂ ਘੱਟ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਬੱਚਿਆਂ ਦੀ ਪੜਾਈ ਤਾਂ ਦੂਰ ਦੀ ਗੱਲ ਸੀ। ਇਸ ਵਿਧਵਾ ਔਰਤ ਨੇ ਘਰ ਦੀ ਚਾਰ ਏਕੜ ਚੋਂ ਦੋ ਏਕੜ ਜ਼ਮੀਨ ਵੇਚੀ ਤੇ ਨਾਲ ਟਰੈਕਟਰ ਵੇਚ ਕੇ ਕਾਫੀ ਕਰਜ਼ਾ ਉਤਾਰ ਦਿੱਤਾ। ਬਾਕੀ ਜ਼ਮੀਨ ਠੇਕੇ 'ਤੇ ਦੇ ਦਿੱਤੀ। ਹੱਥ ਖੱਡੀ ਦਾ ਕੰਮ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਲਿਆ। ਮੱਝਾਂ ਦਾ ਦੁੱਧ ਵੇਚਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਅੱਜ ਨੌ ਸਾਲ ਮਗਰੋਂ ਘਰ ਦੀ ਇਹ ਤਸਵੀਰ ਹੈ ਕਿ ਉਸਦਾ ਲੜਕਾ ਮਨਦੀਪ ਬਾਰਾਂ ਜਮਾਤਾਂ ਪਾਸ ਕਰ ਗਿਆ ਹੈ ਜਦੋਂ ਕਿ ਲੜਕੀ ਅਮਨਦੀਪ ਕੌਰ ਦਸ ਜਮਾਤਾਂ ਪਾਸ ਕਰ ਗਈ ਹੈ। ਥੋੜਾ ਥੋੜਾ ਕਰਕੇ ਸ਼ਾਹੂਕਾਰ ਦਾ ਕਾਫੀ ਕਰਜ਼ਾ ਵੀ ਮੁੜ ਗਿਆ ਹੈ। ਉਸਨੇ ਹੱਥ ਖੱਡੀ ਖਰੀਦੀ ਤੇ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਨਾਲ ਲੜਨ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕਰ ਲਿਆ। ਦਿਨ ਰਾਤ ਦੀ ਮਿਹਨਤ ਨੇ ਹੀ ਕਾਫੀ ਕੁਝ ਬਦਲ ਦਿੱਤਾ। ਉਹ ਹੱਥ ਖੱਡੀ ਦੇ ਕੰਮ 'ਚ 50 ਰੁਪਏ ਪ੍ਰਤੀ ਚਾਦਰ ਕਮਾਉਂਦੀ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਪੁੱਛਿਆ ਕਿ ਹੱਥ ਖੱਡੀ ਦਾ ਕੰਮ ਕਦੋਂ ਸਿੱਖਿਆ ,ਤਾਂ ਇਹੋ ਜੁਆਬ ਮਿਲਿਆ, ਬੱਸ ਵਕਤ ਨੇ ਸਿਖਾ ਦਿੱਤਾ। ਪਿੰਡ ਚੱਠੇਵਾਲਾ ਦੀ ਵਿਧਵਾ ਔਰਤ ਬਲਵਿੰਦਰ ਕੌਰ ਦੀ ਅੱਖ ਦੇ ਹੰਝੇ ਕਦੇ ਮੁੱਕੇ ਹੀ ਨਹੀਂ। ਪਤੀ ਦੀ ਕੁਦਰਤੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ ਤੇ ਫਿਰ ਵੱਡਾ ਲੜਕਾ ਮੌਤ ਦੇ ਮੂੰਹ ਚਲਾ ਗਿਆ। ਜਦੋਂ ਦੂਸਰੇ ਨੌਜਵਾਨ ਲੜਕੇ ਦਲਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਪੰਜ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਘਰ ਦੀ ਤੰਗੀ ਤੁਰਸ਼ੀ ਤੋਂ ਹਾਰ ਕੇ ਖ਼ੁਦਕਸ਼ੀ ਕਰ ਲਈ ਤਾਂ ਘਰ 'ਤੇ ਮੁਸੀਬਤਾਂ ਦੀ ਝੜੀ ਲੱਗ ਗਈ। ਦਲਜੀਤ ਦੀ ਵਿਧਵਾ ਪਤਨੀ ਰਣਜੀਤ ਕੌਰ ਤੇ ਉਸਦੇ ਦੋ ਬੱਚਿਆਂ ਦੀ ਪਰਵਰਿਸ਼ ਦਾ ਵੱਡਾ ਸੁਆਲ ਬਣ ਗਿਆ। ਬੈਂਕਾਂ ਦੇ ਨਿਲਾਮੀ ਵਾਲੇ ਨੋਟਿਸਾਂ ਨੇ ਹਾਲੇ ਵੀ ਖਹਿੜਾ ਨਹੀਂ ਛੱਡਿਆ।
         ਵਿਧਵਾ ਔਰਤ ਬਲਵਿੰਦਰ ਕੌਰ ਭਾਵੇਂ ਸੰਕਟਾਂ ਚੋਂ ਉਭਰ ਤਾਂ ਨਹੀਂ ਸਕੀ ਪ੍ਰੰਤੂ ਉਸਨੇ ਸੂਤ ਅਟੇਰਨ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰਕੇ ਪ੍ਰਵਾਰ ਤੋਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਨੂੰਹ ਰਣਜੀਤ ਕੌਰ ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਚੁੱਲ੍ਹੇ ਬਣਾਉਣ ਲੱਗ ਪਈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਔਰਤਾਂ ਨੇ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਇੱਕ ਚੁੱਲ੍ਹੇ ਤੋਂ 25 ਰੁਪਏ ਦੀ ਕਮਾਈ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਵਿਧਵਾ ਨੂੰਹ ਰਣਜੀਤ ਕੌਰ ਨੇ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਪ੍ਰਵਾਰ ਤਾਂ ਚੱਲ ਪਿਐ ਹੈ। ਬੱਚਿਆਂ ਦੀ ਫੀਸ ਭਰਨ ਜੋਗੇ ਵੀ ਪੈਸੇ ਨਹੀਂ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਹੋ ਮੰਗ ਰੱਖੀ ਕਿ ਸਰਕਾਰ ਹੋਰ ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਸਿਲਾਈ ਮਸ਼ੀਨਾਂ ਦੇ ਹੀ ਦੇਵੇ ਤੇ ਵਿਧਵਾ ਪੈਨਸ਼ਨਾਂ ਲਾ ਦੇਵੇ, ਘੱਟੋ ਘੱਟ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਤਾਂ ਤੁਰੇ। ਮਾਲਵੇ ਦੀ ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਕਪਾਹ ਪੱਟੀ ਦੇ ਇਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਘਰਾਂ ਦੀ ਦਾਸਤਾ ਹੈ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕਮਾਊ ਜੀਅ ਸਿਰ ਚੜੇ ਕਰਜ਼ਿਆਂ ਕਾਰਨ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਨੂੰ ਅਲਵਿਦਾ ਆਖ ਗਏ।  ਇਹ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਧਵਾ ਔਰਤਾਂ ਦਾ ਸਿਰੜ ਹੈ ਜੋ ਆਖ ਰਹੀਆਂ ਹਨ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਨਹੀਂ ਮਰਨਾ। ਇਕੱਲੇ ਚੱਠੇਵਾਲਾ 'ਚ ਖ਼ੁਦਕਸ਼ੀ ਦੇ 13 ਕੇਸ ਹਨ। ਹਰ ਪ੍ਰਵਾਰ ਦੀ ਇੱਕੋ ਕਹਾਣੀ ਹੈ। ਨਰਮੇ ਕਪਾਹ ਦੇ ਇੱਕ ਦਹਾਕੇ ਦੇ ਖ਼ਰਾਬੇ ਤੇ ਅਮਰੀਕਨ ਸੁੰਡੀ ਦੇ ਹਮਲੇ ਨੇ ਕਪਾਹ ਬੈਲਟ ਦੀਆਂ ਚੂਲਾਂ ਹਿਲਾ ਕੇ ਰੱਖ ਦਿੱਤੀਆਂ ਸਨ।
ਪਿੰਡ ਬੁਰਜ ਹਰੀ ਦੀ ਵਿਧਵਾ ਗੁਰਮੇਲ ਕੌਰ ਸਾਹਮਣੇ ਬੱਚਿਆਂ ਦੀ ਪੜਾਈ ਦਾ ਵੱਡਾ ਫਿਕਰ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਕਰਜ਼ਾ ਸਿਰ ਚੜ ਗਿਆ ਤੇ ਜਵਾਨ ਧੀਅ ਦੇ ਵਿਆਹ ਦਾ ਚੇਤਾ ਆਇਆ ਤਾਂ ਗੁਰਮੇਲ ਕੌਰ ਦੇ ਪਤੀ ਨੇ ਆਪਣੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੀ ਲੀਲ੍ਹਾ ਖਤਮ ਕਰ ਲਈ। ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰਾਂ ਦੀ ਮਦਦ ਨਾਲ ਧੀਅ ਬੂਹੇ ਤੋਂ ਤਾਂ ਉੱਠੀ ਪਰ ਉਦੋਂ ਡੋਲੀ ਤੋਰਨ ਵਾਲਾ ਬਾਬਲ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਵਿਧਵਾ ਗੁਰਮੇਲ ਕੌਰ ਦੇ ਦੋ ਲੜਕੇ ਹਨ ਜੋ ਅੱਠਵੀਂ ਤੇ ਦਸਵੀਂ 'ਚ ਪੜ੍ਹਦੇ ਹਨ। ਗੁਰਮੇਲ ਕੌਰ ਦੱਸਦੀ ਹੈ ਕਿ ਇੱਕ ਦਿਨ ਬੱਚਿਆਂ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਆਖਿਆ, 'ਮਾਂ ਸਾਨੂੰ ਵੀ ਮਰ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ, ਅਸੀਂ ਤਾਂ ਚੱਪਲਾਂ ਵੀ ਖਰੀਦ ਨਹੀਂ ਸਕਦੇ।' ਮਾਂ ਨੇ ਢਾਰਸ ਦਿੱਤੀ, ਨਹੀਂ, ਅਸੀਂ ਮਰਨਾ ਨਹੀਂ, ਜੀਣਾ ਹੈ। ਇਹ ਵੱਖਰੀ ਗੱਲ ਹੈ ਕਿ ਬੱਚਿਆਂ ਦੀ ਪ੍ਰੀਖਿਆ ਫੀਸ ਵੀ ਨਹੀਂ ਭਰੀ ਗਈ ਸੀ। ਗੁਰਮੇਲ ਕੌਰ ਦੁੱਧ ਵੇਚ ਕੇ ਘਰ ਚਲਾ ਰਹੀ ਹੈ ਤੇ ਨਰਮੇ ਕਪਾਹ ਦੀ ਸੀਜ਼ਨ ਵਿੱਚ ਮਜ਼ਦੂਰੀ ਵੀ ਕਰਦੀ ਹੈ।  ਪਿੰਡ ਬਾਘਾ ਦੀ ਵਿਧਵਾ ਸੁਖਜੀਤ ਕੌਰ ਦੁੱਧ ਵੇਚ ਕੇ ਆਪਣਾ ਗੁਜਾਰਾ ਕਰ ਰਹੀ ਹੈ। ਉਸਦਾ ਪਤੀ ਨਾਇਬ ਸਿੰਘ 24 ਸਤੰਬਰ 2004 ਨੂੰ ਖ਼ੁਦਕਸ਼ੀ ਕਰ ਗਿਆ ਸੀ। ਕਰਜ਼ੇ 'ਚ ਜ਼ਮੀਨ ਵੀ ਵਿਕ ਗਈ। ਉਸਦਾ ਦਿਉਰ ਵੀ ਇਸੇ ਰਾਹ ਚਲਾ ਗਿਆ। ਉਸਨੇ ਹਾਰ ਨਹੀਂ ਮੰਨੀ ਤੇ ਉਹ ਹੁਣ ਆਪਣਾ ਪ੍ਰਵਾਰ ਆਪਣੇ ਬਲਬੂਤੇ ਪਾਲ ਰਹੀ ਹੈ। ਪਿੰਡ ਚੱਠੇਵਾਲਾ ਦੀ ਜਸਪਾਲ ਕੌਰ ਦਾ ਕਿਸਾਨ ਪਤੀ ਜਗਰੂਪ ਸਿੰਘ 4 ਮਈ 2002 ਨੂੰ ਖ਼ੁਦਕਸ਼ੀ ਕਰ ਗਿਆ ਸੀ। ਮਗਰੋਂ 24 ਸਾਲਾਂ ਦਿਉਰ ਕੁਲਬੀਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਵੀ ਫਾਹਾ ਲੈ ਲਿਆ। ਸੱਸ ਮੁਖਤਿਆਰ ਕੌਰ ਨੂੰ ਦੁੱਖਾਂ ਨੇ ਪਾਗਲ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ ਤੇ ਉਹ ਵੀ ਜਹਾਨੋਂ ਚਲੀ ਗਈ। ਸਹੁਰੇ ਜੀਤ ਸਿੰਘ  ਨੂੰ ਅਧਰੰਗ ਨੇ ਖਾ ਲਿਆ। ਵਿਧਵਾ ਜਸਪਾਲ ਕੌਰ ਸਿਲਾਈ ਮਸ਼ੀਨ ਸਹਾਰੇ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਕੱਟ ਰਹੀ ਹੈ।
           ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਵਿਧਵਾ ਔਰਤਾਂ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਉਮਰ ਨਾਲੋਂ ਵੱਡੇ ਦੁੱਖ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੁੱਖਾਂ 'ਤੇ ਹੀ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਤਾਂ ਕਾਫੀ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਸਿਆਸਤ ਹੀ ਕਰੀ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।